Кўп квартирали уйларда яшовчиларнинг кўпчилиги аслида ўзлари қанчалик бадавлат эканликларини билишмайди. Улар ККУдаги умумий мол-мулкни сақлашга доир маблағларни уйнинг бир қисмини ижарага бериш ҳисобига тўлдиришлари мумкин. Одатда, буни уйда яшовчилар эмас, балки уйларга хизмат кўрсатиш билан шуғулланадиган бошқарув органлари – УМШ ёки БК яхши билишади. Бироқ жой мулкдорлари ҳам ушбу маблағлар қандай сарфланиши ва нималарга йўналтирилиши мумкинлигидан хабардор бўлишлари керак. Ахир мажбурий бадал ёки тўлов миқдори бевосита шунга боғлиқ бўлади. Бу масала назоратсиз қолдирилганда, ноинсоф бошқарув органлари раҳбарлари маблағлардан ўз манфаатлари йўлида фойдаланишга ўтадилар.
Агар кўп қаватли уйда тадбиркорлар ертўлани ижарага олган бўлса ёки уйнинг олд қисми реклама учун берилса ёхуд аравачалар қўйиладиган жойда савдо шохобчаси пайдо бўлган бўлса ва ҳоказо – жой мулкдорларининг умумий мол-мулкидан фойдаланиш ҳисобига олинган тўлов уларнинг ўзларининг маблағлари ҳисобланади. Гапнинг индаллосини айтганда, уй аҳли бадаллар ёки тўловлардан ташқари яна бошқа даромад манбаига эга эканликларини билишлари керак.
Қонун ҳужжатларига мувофиқ уйдаги умумий мол-мулкдан фойдаланишдан олинган даромадлар жой мулкдорларининг манфаатларини кўзлаб сарфланиши лозим. Масалан, уй яхши ҳолатда бўлса, ушбу маблағлар ҳисобига мажбурий бадал ёки тўлов миқдори камайтирилиши мумкин. Қандайдир вақт улар умуман оширилмаслиги мумкин – бу ҳақда умумий йиғилиш қарор қабул қилади.
Ёки олинган маблағлар уйга хизмат кўрсатишга сарфланиши, таъмирлаш ва бошқа ишларга йўналтирилиши мумкин.
Агар БК ёки УМШ жой мулкдорларининг умумий мол-мулкини шартнома тузмасдан ижарага беришдан ҳақ олса, ушбу даромадларни сметада акс эттирмаса ва уларни уйга хизмат кўрсатишга сарфламаса, бу ўзга мулкдан ўзбошимчалик билан фойдаланиш ҳисобланади. Шу тариқа уй аҳли бадал ёки тўлов миқдорини оширмасдан муайян вақт муаммоларни ҳал этиш мумкин бўлган қўшимча даромад манбаидан ва имкониятлардан маҳрум бўлишади.
Қандай текшириш керак?
Уйнинг олд қисмидаги рекламалар ёки ертўлада жойлашган ишлаб чиқариш қонуний асосларда амалга оширилганлигини қандай текшириб кўриш мумкин?
• Бунинг учун бошқарув органи ва тадбиркорлар ўртасида шартнома тузилганлигига ишонч ҳосил қилиш лозим.
• Агар шартнома мавжуд бўлса, мулкдорларнинг умумий мол-мулкидан фойдаланишдан олинган маблағлар қандай сарфланаётганлигини, улар даромадлар ва харажатлар сметасига киритилганлигини аниқлаш лозим.
• Кейинчалик муаммолар юзага келмаслиги учун мулкдорлар умумий йиғилишда умумий мол-мулкнинг бир қисми ижарачилар томонидан фойдаланилишига оид масалани муҳокама қилишлари ва бундан олинган маблағлар қандай мақсадларга йўналтирилиши борасида қарор қабул қилишлари керак.
• Жой мулкдорлари билан келишмасдан туриб бошқарув органи уларнинг уйидаги умумий мол-мулкидан фойдаланишга ҳақли бўлмайди.
Бошқарув органининг ижарачи билан шартномаси бўлмаганда нима қилиш керак?
• Агар шартнома мавжуд бўлмаса, лекин ижарачи бошқарув органининг раҳбарига уйдаги умумий мол-мулкдан фойдаланиш учун тўлов тўлаганлигини таъкидласа, демак улар ўртасида яширинча келишув белгиланган ва бунда иккала тараф томонидан қоидабузарликка йўл қўйилган. Бундай ҳолатларда УМШ ёки БК раҳбари одатда, олинган маблағлар қандай сарфланаётганлигини тушунтириб бера олмайди. Бунда бошқарув органи томонидан бегона мол-мулк ўзбошимчалик билан фойдаланиляпти, ККУдаги жойлар мулкдорларининг ҳуқуқ ва манфаатлари бузиляпти дейиш мумкин.
• Уйда яшовчилар бошқарув органига ҳуқуқбузарликларни тўхтатишни, уларга етказилган зарарни қоплашни, БК ёки УМШ мулкдорларнинг умумий мол-мулкидан фойдаланишдан ноқонуний тарзда олган маблағларини қайтаришни талаб қилиб даъво юборишлари мумкин.
• Агар бу натижа бермаса, мулкдорлар уй-жой инспекциясига ёки прокуратурага мурожаат қилишга ҳақлидир.
Қандай ҳужжатларга таяниш керак?
Уй-жой мулкдорларининг умумий мол-мулкдан фойдаланишдан олинган маблағлари уйдаги эҳтиёжларга сарфланиши учун ЎзР Уй-жой кодекси (УЖК) ва «Кўп квартирали уйларни бошқариш тўғрисида»ги Қонунга (кейинги ўринларда – Қонун) амал қилиш керак.
1. Умумий мол-мулк жойларнинг мулкдорларига умумий улушли мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлади (Қонун 13-м., УЖК 124-м.).
2. Кўп квартирали уйдаги турар жойлар ва яшаш учун мўлжалланмаган жойлар мулкдорлари умумий мол-мулкдан ҳамда шу уйга туташ, ободонлаштириш элементлари бўлган ер участкасидан фойдаланишда тенг ҳуқуққа эгадир (УЖК 124-м., Қонун 13-м.).
3. ККУдаги умумий мол-мулкнинг айрим қисмлари кўп квартирали уйдаги турар жойлар мулкдорларининг кўпчилиги томонидан қабул қилинган қарорга биноан бошқа шахсларга фойдаланишга, ижарага берилиши мумкин (УЖК 127-м., Қонун 13-м.).
4. Умумий мол-мулкка эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этишдан олинган маблағлар улушли мулк иштирокчиларининг улушларига мутаносиб равишда ушбу кўп квартирали уйнинг умумий мол-мулкини сақлашга йўналтирилади (Қонун 16-м.).
5. Умумий йиғилиш кўп квартирали уйларнинг бошқариш органлари фаолияти устидан назоратни амалга оширади (Қонун 21-м.).