Етти марта ҳисоблаб, кейин лизингга олинг

«Лизинг тўғрисида»ги Қонуннинг (14.04.1999 йилдаги 756-I-сон) ­2-моддасида белгиланишича, лизинг молиявий ижаранинг алоҳида тури бўлиб, унда бир тараф иккинчи тарафнинг топшириғига биноан мол-мулкни мулк қилиб олади ва уни эгалик қилиш учун 12 ойдан ортиқ муддатга беради. Бунда шуни ҳисобга олиш муҳимки, ҳар қандай истеъмол қилинмайдиган ашёлар, шу жумладан корхоналар, мулкий мажмуалар, бинолар, иншоотлар, ускуналар, транспорт воситалари ҳамда тадбиркорлик фаолияти учун фойдаланиладиган бошқа кўчар ва кўчмас мулк лизинг объектлари бўлиши мумкин. Амалиёт бундай битимларнинг долзарблиги ва талабгирлигидан далолат бермоқда. Айни вақтда лизингнинг кўпгина бўлғуси иштирокчилари бу ҳақда эшитганлар, холос. Молиявий ижаранинг ушбу тури қандай ишлайди?

Буни мисолларда кўриб чиқамиз.

Бўш пул маблағларига эга бўлган юридик шахс автомобилга эҳтиёж сезяпти. Афсуски, уни харид қилиш учун пули етмайди. Бироқ автомобилни лизингга олиш учун пули етади. Бундай хизматлар кўрсатувчи компаниялар оз эмас. Уларнинг баъзилари ҳатто веб-сайтларга эга. Улардаги калькуляторлар ёрдамида бундай харид сизга қанчага тушишини чамалаб кўриш мумкин. Улардан биридан фойдаланамиз.

Айтайлик, сиз 50 млн сўмга «Cobalt» автомобилини харид қилишни режалаштираяпсиз. Лизинг муддати – 3 йил. Муддат бошида автомобиль қийматининг 25%ини олдиндан тўлашингиз лозим. Лизинг шартномасида йиллик 16% ставкаси назарда тутилган. Ушбу маълумотларни калькуляторга соламиз, тугмачани босиб, ҳар ойда лизинг берувчига 1 541 667 сўмдан тўлашимиз кераклигини кўрамиз.

Бошқа лизинг берувчининг сайтига кирамиз. Унинг калькуляторига худди ўша параметрларни киритамиз. Фақат, афсуски, иккинчи компанияда лизинг бўйича ставкаси юқори – 22%. Қанча пул тўлашимизни кўриб чиқамиз. Нимагадир натижа бизни ҳайрон қолдиради: ойлик лизинг тўлови 1 432 142 сўмни ташкил қилади. Нега бундай? Фоиз ставкаси юқори, ойлик тўлов суммаси эса кам.

Гап шундаки, лизинг берувчиларимиз ўз ҳисоб-китобларини тамомила турлича қиладилар. Уларни ҳисоблашдан аввал шуни қайд этамизки, лизинг бўйича мажбурият бўлиб олдиндан тўланадиган ҳақ сифатида киритиладиган 25%ни чегирган ҳолда автомобилнинг қиймати ҳисобланади. 50 000 000 х 75% = 37 500 000 сўм – лизинг муддати бошидаги қарз ана шунча бўлади.

1-ЛИЗИНГ БЕРУВЧИГА ТЎЛОВЛАР ҲИСОБ-КИТОБИ

Ушбу жадвалда баъзи хусусиятлар дарҳол кўзга ташланади:

1. Лизинг берувчига тўланадиган фоизларнинг ойлик суммаси ўзгармайди, 500 000 сўмни ташкил этаверади (37 500 000 х 16% / 12).

2. Қарзни сўндириш суммаси ҳам ўзгармайди – ҳар ойда 1 041 667 сўм (37 500 000 / 36 ой).

3. Табиийки, 3 ва 4-устунлар йиғиндисини ташкил этадиган умумий ойлик тўлов ҳам ўзгармасдан қолади – 1 541 667 (500 000 + 1 041 667).

Йиллик 22% тўлашни талаб қилаётган иккинчи лизинг берувчига ўтамиз.

2-ЛИЗИНГ БЕРУВЧИГА ТЎЛОВЛАР ҲИСОБ-КИТОБИ

Ушбу жадвал қуйидагича тавсифланади:

1. Фоизлар суммаси ҳар ойда камаяди. Аввалига у биринчи жадвалдаги тўловлардан ошади, бироқ асосий қарзнинг камайишига қараб фоиз тўловлари ҳам пасаяди. Улар ҳар доим йиллик 22% ставкасида ҳисоб-китоб қилинади, бироқ ой бошида қолган қарз суммасига асосланилади.

2. Ҳар ойда тўланадиган тўлов қатъий белгиланганича қолади – 1 432 142 сўм. Бироқ унинг таркибий қисмлари ўзгаради: фоизлар камаяди, қарзни сўндиришга йўналтириладиган суммалар эса ҳар ойда ошади. Лизинг муддати бошида қарзни сўндиришга қарийб 750 000 сўм йўналтирилган, муддат охирида – 1 300 000 сўмдан кўпроқ.

Бундай ҳисоб-китоб савол туғдириши табиий: лизинг тўловлари жадвали ҳисоб-китобининг қандай усули қонун ҳужжатларининг талабларига жавоб беради? «Лизинг тўғрисида»ги Қонуннинг 22-моддасига кўра лизинг тўловлари лизинг олувчи томонидан лизинг берувчига лизинг объектининг қийматини тўлашдан, шунингдек лизинг берувчининг фоиз даромадидан иборат. Иккала жадвалда лизинг тўловлари ҳақиқатан ҳам лизинг берувчига қарзни сўндириш учун йўналтириладиган суммалар ва унинг фоиз даромадига бўлинади. Ушбу даромадни ҳисоблаб чиқаришда муаммо юзага келади.

Мантиқан ёндашувдан ташқари, биз 6-сон БҲМС «Ижара ҳисоби»га* амал қилишимиз мумкин. Унинг 30-бандида саволимизга жавоб топамиз. Унга кўра молиявий ижара бўйича фоизлар молиявий ижара шартномаси муддати давомида даврлар бўйича тақсимланган бўлиши ва ҳар бир даврда қопланмаган мажбуриятлар қолдиғига доимий фоиз ставкасини ўрнатиш мақсадида ижара (лизинг) тўловларини тўлаш жадвали (тартиби)да акс эттирилиши керак. Демак, фоизлар доимий ставка бўйича ҳисобланиши керак, бироқ лизинг бўйича қарз камайганда уларнинг суммаси ҳам камайиши керак.

Ушбу қоидага иккинчи лизинг берувчимиз риоя қилади, бироқ биринчиси уни бузади. Бунинг оқибатида охирги ойда қарз қолдиғига йиллик 576% (!!!) ҳисоблаб ёзилади.

Биринчи лизинг берувчининг самарали фоиз ставкаси (у тўғри ҳисоб-китоб қилганда худди ўша тўловларга олиб келган бўларди) шартномада эълон қилинган 16% ўрнига йиллик тахминан 27,5%га тенг бўлиб чиқади. У билан шартнома тузиб, биз қарийб 4 млн сўм кўп тўлашимиз ҳам муҳим аҳамиятга эга. Унинг фоиз ставкаси фойдалироқ бўлиб кўринишига қарамай, натижа ана шундай.

Лизинг компанияларининг вакиллари ҳисоб-китобнинг биринчи механизмидан фойдаланишни қуйидагича оқлайдилар:

биринчидан, ҳисоб-китобнинг муқобил (яъни тўғри) усули оддий фуқаронинг тушуниши учун ҳаддан ташқари мураккаб. Бизнинг усулимиз соддароқ;

иккинчидан, ҳисоб-китоб қандай юритилишининг сизга фарқи борми? Бўлғуси лизинг олувчига у лизинг муддати мобайнида қанча пул тўлаши кераклиги ҳақида тўлиқ ахборот берилади. Фоиз даромадлари қандай ҳисобланиши барибир эмасми?

Агар биринчи сабаб оз-моз аччиқлантирса, иккинчи сабабга батафсилроқ тўхташга тўғри келади. Лизинг олувчи ҳақиқатан ҳам бўлажак тўловлар тўғрисида тўлиқ ахборот олади. Агар унда бошқа лизинг компанияларидан таклифлар бўлмаса ва унинг суммаси қониқтирса, муаммо йўқ деса ҳам бўлади. Айтингчи, ҳурматли газетхонлар, улар бўйича фоиз ставкалари 16% ва 22%ни ташкил этишини билсангиз, лизингнинг қандай вариантини танлаган бўлардингиз? Агар 27,5% ва 22% бўлсачи? Тўғри, иккала компаниядан ҳисоб-китоби билан бирга жадвалларни олиш ва уларни таҳлил қилиш мумкин, бироқ, ставкаларни таққослашнинг ўзи етарли бўлса, ким бу иш билан шуғулланади? 16% 22%дан кам, демак, биринчи вариантга тўхтаймиз. Оқибатда 4 млн сўмга тенг хатога йўл қўямиз.

Мураккаб бўлса-да, тўғри ишланган ҳисоб-китоблар фойдасига яна бир далил келтирамиз: лизинг олувчи – юридик шахс, умумбелгиланган солиқлар ва, бунинг оқибатида, фойда солиғи тўловчиси бўлса керак. Бухгалтерия ҳисоби қоидаларини нафақат фоиз даромадини олувчи, балки фоиз харажатларини қилувчи ҳам билиши керак. Агар фоизлар нотўғри ҳисобланган бўлса, фойда солиғи тўлайдиган лизинг олувчида унга доир солиқ солинадиган база камайиш тарафига бузилади. Бу эса солиқ органларининг жиддий эътирозларига сабаб бўлади.

Афсуски, бугунги кунда ҳисоб-китобнинг тўғри усулига қараганда нотўғриси анча кенг тарқалган. Вақт ўтиши билан ушбу вазият яхши томонга ўзгаради деб умид қиламиз. Ҳозирча эса лизинг олувчиларга лизинг компаниялари таклиф этаётган тўловлар ҳисоб-китобларини диққат билан таҳлил қилишни маслаҳат беришимиз мумкин, холос.

*Молия вазирининг АВ томонидан 24.04.2009 йилда 1946-сон билан рўйхатдан ўтказилган буйруғи билан тасдиқланган.

Игорь АИПКИН,

«Faba-Eхpert» МЧЖ.