Шартнома бекор қилингач, унинг қандай шартлари қачон амал қилишда давом этади
Тарафлар, ҳатто ўзаро келишувга кўра шартномани бекор қилиш тўғрисида қарор қабул қилиб, у бекор қилинган пайтдан бошлаб унда назарда тутилган барча мажбуриятлар бекор қилинади, деб ҳисоблайдилар. Аслида бундай эмас. Айрим мажбуриятлар у бекор қилинганидан кейин ҳам амал қилишда давом этади.
Шартномани шартли равишда иккита бўлимга бўлиш мумкинлигини биламиз. Биринчиси – шартнома предмети билан боғлиқ бўлган шартлар, иккинчиси – у билан боғлиқ бўлмаган шартлар. Аслида шартнома бекор қилинганда, одатда, шартнома предмети билан бевосита боғлиқ бўлган мажбуриятлар тўхтатилади. Бироқ у бекор қилинганидан кейин амал қилишда давом этадиган шартлар бор. Фақат шартнома бекор қилинган пайтдан амал қила бошлайдиган шартлар ҳам бор.
Шартноманинг у тўхтатилганидан кейин амал қиладиган шартлари
Шартнома бекор қилинди, бироқ у бекор қилинган бўлса ҳам, унда ўз хусусиятига кўра бажарилиши керак бўлган мажбуриятлар мавжуд эканлиги боис амал қилиши тугамади. Шартноманинг ўзида тарафлар учун унинг амал қилиши тўхтатилганидан кейин, шартнома муддатидан аввал бекор қилинганидан ёки муддати тугаганидан қатъи назар, муайян мажбуриятлар назарда тутилган.
ВАЗИЯТ. Шартнома бекор қилинганидан кейин жарима ундириш
Иккита компания ўртасида 5 та реклама шчитини тайёрлаш ва уларни буюртмачи белгилаган жойларда ўрнатиш учун пудрат шартномаси тузилган. Шартнома шартларига кўра шчитлар тўлалигича буюртмачининг материалидан (қайтариш шарти билан қайта ишлашга берилган хом ашёдан) тайёрланган. 5 та шчит учун материаллар ижрочига топширилган. Биринчи реклама шчити тайёрлангач, тарафлар шартномани бекор қилиш ҳақида келишувга эришиб, уни бекор қилдилар. Шартнома муддати тугаган ёки у муддатидан аввал бекор қилинган тақдирда фойдаланилмаган барча материаллар 10 иш куни ичида буюртмачига қайтарилиши шартноманинг ўзида қайд этилган. Ижрочи шартнома бекор қилинганини ва унинг шартлари энди амал қилмаслигини рўкач қилиб, қайтаришдан бош тортди.
Ижрочининг позицияси тўғрими?
– Бу ҳолда ижрочи ҳақли эмас, сабаби шартноманинг бекор қилиниши бевосита унинг предметига, яъни реклама шчитларини тайёрлашга тааллуқли. Айнан шартнома тўхтатилган тақдирда материалларнинг қайтарилиши назарда тутилган. Қайтариш учун муддатлар белгиланган ва уларни бузганлик учун санкциялар кўрсатилган. Шартноманинг ушбу бандлари айнан у бекор қилинганидан кейин амал қила бошлайди.
Баён этилган вазиятдан кўриниб турганидек, шартнома бекор қилинганига қарамай, тарафлар бажариши керак бўлган хатти-ҳаракатлар шартноманинг ўзида белгиланган. Бунинг устига, буюртмачи қайтариш шарти билан қайта ишлашга берилган хом ашёни қайтариш муддатларини бузганлик учун жарима санкцияларини қўллашга ҳақли, сабаби шартнома тўхтатилганига қарамай, жарима тўғрисидаги банд амал қилади.
Кўпинча ҳаммаси шартнинг ўзига боғлиқ бўлади, шунинг учун шартнома бекор қилинганидан кейин қандай мажбуриятлар ўз кучини сақлаб қолиши мумкинлигини баҳолаш лозим. Ижрочининг хом ашёни қайтариш мажбурияти шартнома предметига кирмайди, бинобарин, шартнома бекор қилинганда тўхтатилмайди. Ушбу мажбуриятнинг характери у шартнома тўхтатилганидан кейин бажарилишини назарда тутади.
Ўз хусусиятига кўра шартнома бекор қилинганидан кейин амал қиладиган шартлар
Ўз характерига кўра шартнома бекор қилинганидан кейин амал қиладиган шартлар мавжуд. Товарлар ёки ишларга нисбатан кафолат мажбуриятлари улар сирасига киради. Чунончи, пудрат шартномаларида кўпинча тўловнинг бир қисмидан кафолатли ушланма ҳақидаги шарт назарда тутилади. Пудратчининг мажбуриятлари шу тариқа таъминланади, зарурат туғилганда буюртмачи пудратчининг ишида камчиликларни аниқлаганда унинг сарф-харажатлари қопланади. Демак, шартнома тўхтатилганда ҳам ушбу шарт амал қилади ва бажарилади. Яъни буюртмачи шартнома тўхтатилганидан кейин кафолатли ушланма суммасини пудратчига қайтариши шарт. Масалан, бажарилган ишлар далолатномаси имзоланган санадан бошлаб 15 иш куни ичида кафолатли ушланма қайтарилиши шартномада назарда тутилган. Пудратчи шартнома бекор қилингани ҳақида маълум қилди ва тарафлар якуний далолатномани имзоладилар. Буюртмачи белгиланган муддатда зарур суммани қайтармаса, шартнома тўхтатилганига қарамай, ундан кафолатли ушланма суммасини ҳам, жарима санкцияларини ҳам ундириш мумкин, сабаби ушбу шарт ўз характерига кўра шартнома бекор қилинганидан кейин ўз кучини сақлаб қолади.
Шартнома бекор қилинганидан кейин контрагент мажбуриятларни бажаришдан бўйин товламаслиги учун унда қуйидаги банд қайд этилиши керак:
«Шартнома бекор қилинганда унда назарда тутилган, ўз хусусиятига кўра шартнома бекор қилинганда сақланиб қоладиган, шунингдек тарафларнинг муносабатларини тартибга солишга йўналтирилган, шартномани бекор қилиш билан бевосита боғлиқ бўлган мажбуриятлар тўхтатилмайди».
Кафолатли ушланмада буюртмачи пудратчига тўлаши керак бўлган маблағларнинг муайян қисмини ушлаб туради. Одатда, у пудрат шартномаси умумий суммасининг 5%идан 10%игача миқдорни ташкил этади. Кафолат муддати тугаганда буюртмачи иккита ҳолатда пудратчига пул ўтказади. Биринчидан, пудрат бўйича иш сифати юзасидан эътирозлар юзага келмаган бўлса. Иккинчидан, кафолат муддати давомида пудратчи аниқланган камчиликларни тезкор равишда бартараф этган бўлса.
Ўз хусусиятига кўра шартнома бекор қилинганидан кейин амал қиладиган шартларга қуйидагилар ҳам киради:
• судловга тегишлилик ҳақидаги шартлар;
• низони ҳакамлик судига бериш тўғрисида ҳакамлик келишуви;
• низони судга қадар ҳал қилиш тартиби.
Ушбу рўйхат батафсил эмас. Амалиётда олди-сотди, пудрат, хизматлар кўрсатиш шартномалари бекор қилинганидан кейин амал қилишда давом этадиган шартларга оид бошқа мисоллар ҳам учрайди.
Муайян турдаги шартнома бекор қилинганидан кейин амал қиладиган шартлар
Пудрат шартномасида, одатда, шартноманинг амал қилиш муддатидан анча ошадиган кафолат муддатлари белгиланади. Пудратчи муайян давр мобайнидаги иш натижаларига кўра бажарилган ишлар натижаси сифатини таъминлаши шарт. Ушбу муддат қонунда ёки шартноманинг ўзида белгиланиши мумкин. Шартноманинг амал қилиши тугаганига қарамай, пудратчи кафолат муддати давомида юзага келиши мумкин бўлган барча нуқсон ва камчиликларни тузатади. Бу шартнома якунланганидан кейин унинг шартлари амал қилишига мисол бўла олади. Буюртмачи манфаатларининг ҳимояланиши шу тариқа таъминланади, бажарилган иш зарур стандартлар ва талабларга мувофиқ келиши кафолатланади. Кафолат мажбуриятлари бажарилмаганда пудратчи жавобгарликка тортилиши мумкин, у пудрат шартномаси якунланганидан кейин ҳам сифатсиз иш натижаси билан буюртмачига етказилган зиённинг ўрнини қоплаши шарт. Пудратчи объектнинг ижрога оид техник ҳужжатларини ҳам юритиши ва топшириши шарт.
Ижара шартномаси бекор қилинганда ёки унинг амал қилиш муддати тугаганда ижарага олувчи ижарага олинган мол-мулкни қайтариши, шу жумладан бинони ўзига тегишли объектлардан ва барча вақтинчалик иншоотлардан бўшатиши шарт. Ижарага берувчининг мажбурияти эса – ижарага олувчи қайтарган мол-мулкни қабул қилиш ва ижарага олинган мол-мулкни яхшилаш қийматини, агар уни ажратиб бўлмаса, тўлаш, бироқ бу ижара шартномасида назарда тутилган бўлиши керак.
Етказиб бериш шартномаси бўйича у якунланганидан ёки бекор қилинганидан кейин етказиб берувчи товардаги камчиликларни бартараф этиши ёки носоз товарни янги сифатлисига алмаштириши шарт. Камомад ёки бошқа навлар етказиб берилганлиги аниқланган бўлса, етказиб берувчи товарни қўшимча равишда етказиб бериши ҳам керак.
Олди-сотди шартномасига кўра, агар харидор олди-сотди шартномасида белгиланган товарни териб олиш муддатларини бузган бўлса, сотувчида сотилган товар учун харидордан ҳақ олиш ва уни олиб чиқиб кетилгунча ўз омборларида сақлаш ҳуқуқи сақланади. Сотувчи муддати ўтказиб юборилган ҳар бир кун учун пеня ундириши ҳам мумкин.
Шартнома бекор қилинган, бироқ контрагент у бекор қилингунига қадар юзага келган қарзни тўламаган
Ҳар қандай пулли шартнома бўйича иккита мажбурият мавжуд: бири – нимадир қилиш (хизмат, товар, иш), бошқаси – қилинганнинг ҳақини тўлаш. Шартнома муддатининг тугаши ёки унинг бекор қилиниши шартнома амал қилган пайтда юзага келган қарзни тўлашдан озод қилмайди. Бу шартномавий мажбуриятларни бажармаганлик учун неустойкага ҳам тааллуқли. Шартнома амал қилишининг тугаши кредиторни асосий қарз ва жарима санкцияларини талаб қилиш ҳуқуқидан маҳрум қилмайди. У шартномада белгиланган мажбуриятларни тўхтатмайди. Бинобарин, шартноманинг амал қилиши тугагач, қарзларни ундириш ва шартномада белгиланган жавобгарлик чораларини қўллаш мумкин.
Чунончи, шартнома бекор қилингунига қадар юзага келган ишларни топшириш муддатини кечиктирганлик учун неустойка суд тартибида ундирилади. Етказиб беришга оид низоларда, шартнома муддати тугаганига қарамай, уни бузган шахсдан неустойка ундирилади. Ижара тўловлари ҳақидаги ишларда ҳам худди шундай ёндашув қўлланилади – шартноманинг бекор қилиниши ижарага олувчини ижара тўлови ва неустойкани тўлаш мажбуриятидан озод қилмайди.
ВАЗИЯТ. Шартнома бекор қилинганидан кейин ижара тўловини ундириш
Иккита ташкилот ўртасида бинонинг ижара шартномаси тузилган. 3 йил ўтгач, тарафлар ўзаро келишувга кўра ижара шартномасини бекор қилдилар. Бекор қилиш тўғрисидаги келишув 2023 йил декабрда бинони қайтариш далолатномаси билан бир вақтда имзоланган. Ижарага олувчида бир ойлик ижара тўлови бўйича қарз қолган. Бироқ ижара шартномаси бекор қилингани боис ижарага олувчи ижара шартномаси бўйича барча мажбуриятлар у бекор қилинган кунда тўхтатилганини айтиб, қарзни тўлашдан бош тортган. Шартноманинг ўзида эса шартнома бекор қилинганидан кейин тарафларнинг зиммаларига олган мажбуриятларни бажариши шартлиги белгиланган банд мавжуд эмас.
Ижарага олувчи ҳақлими?
– Ижарага олувчи ҳақли эмас, сабаби шартноманинг амал қилиши тугаганидан кейин ҳам кредиторлик қарзини тўлаш мажбурияти тарафнинг зиммасида қолади. Хизмат кўрсатилган, унга ҳақ тўланиши керак. Бу масала судда кўриб чиқилса, суд ижарага олувчи кўрсатган важни қабул қилмайди, сабаби шартномани бекор қилиш тўғрисидаги келишув ижара тўлови бўйича қарзни ва тўлов муддати ўтказиб юборилгани учун пеняни тўлашдан озод қилмайди.
Ушбу масала юзасидан ихтилофларга йўл қўймаслик учун шартномага қуйидаги бандни киритганингиз маъқул: «Шартноманинг бекор қилиниши у бекор қилингунига қадар юзага келган, кўрсатилган хизматлар, ижара тўлови, етказиб берилган товар бўйича қарзни ва шартнома бекор қилингунига қадар ҳисобланган жарима санкцияларини тўлаш мажбуриятини тўхтатмайди».
Ижара шартномаси бекор қилинганидан кейин мол-мулкни қайтариш қоидалари қандай тартибга солинади
Айрим мажбуриятлар айнан шартнома муддати тугагач ёки у муддатидан аввал бекор қилингач бажарила бошлайди. Масалан, ижара предметини қайтариш тўғрисидаги бандлар. Ижара шартномасини тузаётганда қайтариш тартибини, муддатларни ва қайтарилаётган мол-мулкнинг ҳолатига оид талабларни албатта кўрсатинг. Ижарага олувчи ижара объектини яхшилаш учун, агар уларни объектдан ажратиб бўлмаса, сарфлаган харажатлар қандай қопланишини қайд этинг ёки улар ижарага берувчининг мулкида текинга қолишини кўрсатинг. Шу ернинг ўзида вақтида қайтармаганлик учун жавобгарликни, масалан, ижарага олинган мол-мулкни қайтариш муддатини кечиктирганлик учун неустойкани ҳам кўрсатинг.
Шартноманинг бекор қилиниши билан бевосита боғлиқ бўлмаган мажбуриятлар ҳам амал қилишда давом этишини қайд этиш лозим. Масалан, унинг учун бўнак олинган товарнинг топширилиши шартномани бажаришда давом этишни англатмайди – бу хатти-ҳаракат, аксинча, мажбуриятни тугатади. Етказиб берувчи шартномани бекор қилиш пайтига келиб ишлаб чиқарилган ва юклаб жўнатиш учун тайёрланган маҳсулотни харидорга топширишга ҳақли. Бунда мажбуриятларни ўз хусусиятига кўра амал қиладиган ва шартномани бекор қилиш билан бевосита боғлиқ бўлган мажбуриятларга бўлиш зарур эмас. Шартноманинг бекор қилиниши ижара предметини ўз вақтида қайтариш мажбуриятини тўхтатмаслигини ва муддатни ўтказиб юборганлик учун жавобгарликни истисно этмаслигини билган ҳолда иш муомаласи қоидаларига амал қилиш мумкин.
Бироқ шартномада мол-мулкни қайтаришнинг махсус қоидалари назарда тутилса, бу ортиқчалик қилмайди:
«Шартноманинг бекор қилиниши ижарага олинган мол-мулкни қайтариш, шунингдек у ўз вақтида қайтарилмагани учун жарима санкцияларини тўлаш мажбуриятини тўхтатмайди. Ижарага олувчи шартнома бекор қилинган санадан бошлаб 15 иш куни ичида мол-мулкни қайтариши шарт. Ижарага олувчи ушбу мажбуриятни бажармаганлик учун муддати ўтказиб юборилган ҳар бир кун учун ижара тўлови суммасининг 0,1%и, бироқ шартнома умумий суммасининг 20%идан ортиқ бўлмаган миқдорда пеня тўлайди».
Шартнома бўйича қиймати тенг бўлмаган мол-мулкни топшириш оқибатлари
Тарафлар қиймати тенг бўлмаган мол-мулкни айирбошлаган, сўнг шартномани тўхтатган бўлсалар, шартнома якунланганидан кейин ушбу мол-мулкни қайтаришни ёки қўшимча ҳақ тўлашни талаб қилиш мумкин. Шартномага кўра айирбошланадиган мол-мулк контрагентга мулк қилиб (муайян ҳолларда – хўжалик юритувига ёки оператив бошқарувга) топширилади. Шартномага мувофиқ айирбошланадиган товарлар тенг қийматли эмас деб тан олинган тақдирда баҳоси айирбошлашга тақдим қилинаётган товар баҳосидан паст бўлган товарни топшириши лозим бўлган тараф, агар бу шартномада назарда тутилган бўлса, баҳолардаги фарқни тўлаши лозим (ФК 498-м.). Ҳақиқатда ушбу ҳисоб-китоблар тарафлар товарни айирбошлаганидан кейин, яъни шартнома бажарилганда амалга оширилади.
Агар бу тўғридан-тўғри шартнома шартларидан ёки тарафларнинг келишилган хоҳиш-истагидан келиб чиқса, айирбошланадиган товарлар тенг қийматли эмас деб тан олинади.
ВАЗИЯТ. Товар тенг қийматли эмас, бироқ қўшимча ҳақ тўланмайди
Айирбошланган товарнинг тенг қийматли эмаслиги масаласи суд тартибида ҳал қилинган. Аслида тарафлар айирбошлаш шартномасини тузганлар, унга кўра бир корхона бошқасига келишилган спецификация бўйича 7 та ишлаб чиқариш дастгоҳини топширган. Иккинчи корхона худди шу ҳужжатга кўра бунга жавобан юк машиналари учун автомобиль шиналарини топширган. Спецификацияларда кўрсатилган суммалардан келиб чиқилса, айирбошланадиган товарлар қиймати бир хил бўлмаган. Тарафлар товарларни топшириш бўйича ўз мажбуриятларини бажарганларидан кейин биринчи корхона шартномада аввалбошдан қийматнинг тенг эмаслиги ҳақида сўз бормаганини тан олган ҳолда етказиб берилган ва олинган товарлар қийматидаги фарқни тўлашни иккинчисидан талаб қилган.
Биринчи корхонанинг талаблари қонунийми?
– Бир товарни бошқасига алмаштириш йўли билан мулк қилиб топшириш айирбошлаш шартномасининг ўзига хос хусусияти ҳисобланади (ФК 497-м.). Агар айирбошлаш шартномасидан бошқача тартиб келиб чиқмаса, айирбошланадиган товарлар тенг қийматли деб тахмин қилинади (тенг қийматлилик презумпцияси) (ФК 498-м.). Айирбошлаш шартномасидаги ёки унинг ажралмас қисми бўлган бошқа ҳужжатлардаги бир хил бўлмаган баҳолар тўғрисидаги маълумотлар айирбошланадиган товарларнинг қиймати тенг эмаслигидан далолат бермайди. Тарафлар қиймати тенг бўлмаган товарлар бўйича шартнома тузганликларини тасдиқлаш учун шу фактнинг ўзи етарли эмас. Тарафлар айирбошланадиган товарлар қиймати тенг эмаслигини шартномада тўғридан-тўғри қайд этмаганликлари, тарафларнинг хоҳиш-истаги қиймати тенг бўлмаган товарларни айирбошлашга йўналтирилгани унинг мазмунидан келиб чиқмаслиги боис, баҳолар турлича эканлигига қарамай, улар тенг қийматли деб тан олинади. Шу сабабли биринчи корхонанинг спецификациялардаги баҳоларга асосланган ҳолда пулли компенсация талаб қилиши қонунга хилоф. Айирбошлаш шартномасини тузиш чоғида ушбу айирбошлаш қиймати тенг эмаслигини қайд этиш керак эди. Бу ҳолда биринчи корхона пулли компенсация олишга ҳақли бўлар эди. Шартномада бу қайд этилмагани, спецификация эса турли баҳолар билан тақдим этилгани боис товар қиймати тенг эмас деб тан олиб бўлмайди.
Етказиб бериш шартномаларида худди шу қиймат тенг эмаслиги қоидаси амал қилади. Масалан, харидор товарнинг бешта туркуми учун ҳақ тўлади, бироқ фақат иккитасини олди. Шартномани бекор қилиш чоғида учта туркум учун ёки, башарти ўзи товарни етказиб берувчига қайтарса, бешта туркум учун пулни қайтаришни талаб қилишга ҳақли. Ушбу операциялар шартноманинг амал қилиши тугаганидан кейин амалга оширилади.
Бекор қилинган шартнома бўйича ортиқча тўлов ва қиймати тенг бўлмаган айирбошлаш борасидаги низолар кўриб чиқилаётганда судлар тараф бошқа тараф таклиф этган қиймат тенглигини худди шу даражада бузган ҳолда мол-мулк қайтарилишини талаб қилишга ҳақли деб ҳисоблайдилар. Пудратчидан у ишлаб қайтармаган бўнак ундирилиши, ижарага берувчидан ижара учун ортиқча тўлов ундирилиши мумкин ва ҳ.к.
Натижада ҳар қандай шартноманинг бекор қилиниши ёки муддатининг тугаши унинг амал қилишини тўхтатади, бироқ шартнома тарафлари бажариши керак бўлган мажбуриятларни ўз кучида қолдиради, деган хулосага келамиз.
Элеонора Мазурова,
адвокат, «Норма» эксперти.