Махсус ускуналарнинг бухгалтерия ҳисоби: ўзига хос жиҳатлари

Корхона буюртма бўйича ва ўз маҳсулотини ишлаб чиқариш учун чўян қолиплар тайёрлайди. Бунинг учун у буюртмачи билан 2 та шартнома тузади. Битта шартномага кўра қолип тайёрланади, иккинчиси бўйича – худди шу қолипдан фойдаланган ҳолда маҳсулот ишлаб чиқарилади. Буюртмачи қолип учун алоҳида ҳақ тўлайди. Уни тайёрлашга шартномада бошқа буюртмачиларнинг маҳсулотини ишлаб чиқаришда қолипдан фойдаланиш мумкин эмаслиги назарда тутилган. Унда кейинчалик қолип ишдан чиққанда чўян чиқинди сифатида корхонада қолиши ҳам белгиланган. Қолип тайёрлаш хизматларини кўрсатишга ҳисобварақ-фактура ёзиб берилади. Буюртмачи уни қабул қилиш-топшириш далолатномасига кўра корхонамизда масъул сақлашга қолдиради. Сақлаш хизматларига ҳақ тўланмайди. Муайян миқдорда маҳсулот ишлаб чиқариш учун қолипдан фойдаланилади.

Ўз маҳсулотимизни ишлаб чиқариш учун ҳам қолип тайёрлаймиз. Бундан ташқари, буюртмачилар келгусида маҳсулот ишлаб чиқариш учун ўз қолипларини бизга масъул сақлашга берадилар.

Маҳсулот ишлаб чиқариш учун тайёрланадиган ёки буюртмачи берадиган чўян қолипларни бухгалтерия ҳисобида қандай акс эттириш лозим?

С.Қаландаров,

АЖ бухгалтери.

– Ишлаб чиқаришда чўян қолипларнинг бухгалтерия ҳисоби 21-сон БҲМСга (АВ томонидан 23.10.2002 йилда 1181-сон билан рўйхатдан ўтказилган) мувофиқ юритилади.

Асосий маҳсулот ишлаб чиқаришда қолиплар тайёрлаш ва улардан фойдаланиш

Корхонангизда чўян қолиплар тайёрланган ҳолда уларни ишлаб чиқариш харажатлари 2310-«Ёрдамчи ишлаб чиқариш» ҳисобварағида ҳисобга олинади. Агар тайёр қолиплардан кейинчалик асосий маҳсулот ишлаб чиқариш учун мослама сифатида фойдаланилса, улар 1080-«Инвентарь ва хўжалик жиҳозлари» ҳисобварағида ҳисобга олинади.

Агар қолипларнинг қиймати бир бирлик (комплект) учун 10 ЭКИҲдан ошса, уларни фойдаланишга бериш чоғида 3290-«Бошқа кечиктирилган харажатлар» ҳисобварағига киритиш, қолиплардан ишлаб чиқаришда фойдаланиш муддати давомида уларнинг қийматини ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмига мутаносиб равишда (ёки бир меъёрда) ушбу ҳисобварақдан ҳисобдан чиқариш мақсадга мувофиқдир.

Агар қолипларнинг таннархи бир бирлик (комплект) учун ЭКИҲнинг 10 баравари миқдоридан кам бўлса, фойдаланишга бериш чоғида уларнинг қиймати тўлалигича ишлаб чиқариш чиқимларига ҳисобдан чиқарилади (АВ томонидан 17.07.2006 йилда 1595-сон билан рўйхатдан ўтказилган 4-сон БҲМСнинг 59, ­60-бандлари).

Ишлаб чиқаришда қолиплардан фойдаланиш муддати давомида улар 014-«Фойдаланишдаги инвентарь ва хўжалик жиҳозлари» балансдан ташқари ҳисобварағида ҳисобга олинади.

Буюртмачига сотиш мақсадида қолиплар тайёрлаш

Тайёрланган қолиплар алоҳида шартнома бўйича буюртмачига сотилганда улар корхонангиз учун 2810-«Омбордаги тайёр маҳсулотлар» ҳисобварағида ҳисобга олинадиган тайёр маҳсулот ҳисобланади. Тайёр қолипларнинг буюртмачига берилиши, уларнинг номи, миқдори, баҳоси ва қийматини кўрсатган ҳолда, ҳисобварақ-фактура билан расмийлаштирилади.

Ўз чўян чиқиндиларининг ҳисоби

Ишдан чиққан, кейинчалик чиқинди сифатида сотиладиган чўян қолиплар Солиқ кодексининг таърифига кўра қайтариладиган чиқиндилар ҳисобланади. Бунда ишлаб чиқариш жараёнида ҳосил бўлган, бошланғич ресурсларнинг истеъмол хоссаларини (кимёвий ёки физик хоссаларини) қисман йўқотган ва шу сабабли бевосита мақсадига кўра фойдаланилмайдиган моддий ресурслар тушунилади.

Қайтариладиган чиқиндилар (сизнинг ҳолатда ишдан чиққан чўян қолиплар) қиймати моддий харажатлар суммасини, бинобарин, ишлаб чиқарилаётган маҳсулот таннархини камайтиради. Қайтариладиган чиқиндилар 1090-«Бошқа материаллар» ҳисобварағида 2010-«Асосий ишлаб чиқариш» ҳисобварағи билан корреспонденцияда ҳисобга олинади ҳамда эҳтимол тутилган фойдаланиш ёки реализация қилиш нархида баҳоланади (Солиқ кодексининг 142-моддаси). Ишдан чиққан қолиплар бир вақтнинг ўзида 014-«Фойдаланишдаги инвентарь ва хўжалик жиҳозлари» балансдан ташқари ҳисобварағидан ҳисобдан чиқарилади.

Агар чўян чиқиндилар янги қолиплар тайёрлаш учун қайта эритишга жўнатилса, уларнинг қиймати 2310-«Ёрдамчи ишлаб чиқариш» ҳисобварағига ҳисобдан чиқарилади ва янги қолиплар таннархида ҳисобга олинади.

Реализация қилинган тақдирда чўян чиқиндилар қиймати ­9220-«Бошқа активларнинг чиқиб кетиши» ҳисобварағида акс эттирилади. Чиқиндилар сотилганда ҳам ҳисобварақ-фактура расмийлаштирилади.

Агар қолиплар буюртмачидан олинган бўлса

Омборда сақлаш учун қолиплар олинганда улар 002-«Масъул сақлашга қабул қилинган товар-моддий қийматликлар» балансдан ташқари ҳисобварағида ҳисобга олинади. Бунда сақлаш пулда баҳоланиши керак бўлган хизмат эканлигини назарда тутиш лозим. У шартнома билан расмийлаштирилади ва ҳисобварақ-фактура билан тасдиқланади. Корхонангиз учун бу – хизматни реализация қилишдан тушган тушум. Агар текинга хизмат кўрсатаётган бўлсангиз, буюртмачи учун бу солиқ солинадиган бошқа даромад бўлади.

Агар буюртмачи қолипларни асосий маҳсулот ишлаб чиқаришда фойдаланиш учун бераётган бўлса, уларнинг ҳисоби 003-«Қайта ишловга қабул қилинган материаллар» балансдан ташқари ҳисобварағида юритилади.

Ишдан чиққан, шартнома шартларига кўра келгусида фойдаланиш ёки сотиш учун чўян чиқиндилар сифатида сизда қолаётган қолиплар ­1090-«Бошқа материаллар» ҳисобварағида 9390-«Бошқа операцион даромадлар» ҳисобварағи билан корреспонденцияда келгусида фойдаланиш ёки реализация қилиш қийматида кирим қилинади (АВ томонидан 15.03.2010 йилда 2086-сон билан рўйхатдан ўтказилган Низомнинг ­19-банди). Яъни сизда солиқ солинадиган бошқа даромад юзага келади.

Чўян қолипларнинг ҳисобига доир бухгалтерия проводкалари:

Дарина АБУХОВИЧ, «Norma Online» эксперти.