Ҳар кунги (сменалар оралиғидаги) дам олишни қандай белгилаш керак
Ҳар бир ходим дам олиш, бўш вақт ва иш вақтини оқилона чеклаш ҳуқуқига эга. Ҳар кунги дам олиш ходимларнинг соғлиғини сақлаш ва мустаҳкамлаш, меҳнат муҳофазасини таъминлаш, ишлаб чиқаришда жароҳатланиш ва касб касалликларининг олдини олиш, ходимларнинг меҳнат қобилиятини сақлаш, уларга бўш вақт бериш, оилавий мажбуриятларни бажариш ва ҳоказолар учун зарурдир.
Ҳар кунги (сменалар оралиғидаги) дам олиш – бу ишнинг (сменанинг) тугаши ва кейинги куни (сменада) бошланиши ўртасидаги вақт. Бундай дам олишнинг энг кам давомийлиги, шу жумладан дам олиш ва овқатланиш учун танаффус, 12 соатдан кам бўлиши мумкин эмас. Бу Меҳнат кодексининг 206-моддасида белгиланган.
12 соат – бу қонун билан кафолатланган ҳар кунги (сменалар оралиғидаги) дам олишнинг энг кам давомийлиги. Ушбу минимумга барча иш берувчилар, улар қандай иш вақти режимини (бир сменали, кўп сменали, мослашувчан, иш кунини қисмларга бўлиш, вахта ва ҳоказо) ва иш вақтини ҳисобга олишнинг қандай турини (кунлик, ҳафталик ёки жамлаб ҳисобга олиш) қўллашидан қатъи назар, риоя этиши керак.
Ҳар кунги (сменалар оралиғидаги) дам олиш 12 соатдан ортиқ ҳам бўлиши мумкин, асосийси – кам бўлмаслиги керак.
МИСОЛ. Иш вақтининг нормал давомийлигида ҳар кунги дам олиш
Ташкилотда – бир сменали иш ва иш вақтини кунлик ҳисобга олиш билан унинг нормал давомийлиги. 5 кунлик иш ҳафтасида иш кунининг давомийлиги максимум 8 соат, 6 кунликда эса – 7 соатни ташкил этади.
Шубҳасиз, бундай иш режимида ҳар кунги дам олиш давомийлиги 12 соатдан ошади.
Агар кўрсатилган режимда қисқартилиган иш вақти белгиланган ходимлар ишласа – ҳар кунги дам олишнинг давомийлиги ошади.
Сменали иш режимида ҳам ҳар кунги дам олиш 12 соатдан кам бўлмаслиги керак. Бунда ходимнинг кетма-кет 2 смена ишлаши мумкин эмас. Буни сменаларга бўлиниб ишлаш жадвалларини тузишда инобатга олиш лозим.
Жамлаб ҳисобга олишда ҳисобга олиш даврининг алоҳида иш кунларидаги ортиқча ишлаш ҳисобга олиш даври учун ишнинг давомийлиги нормал иш соатларидан ошмайдиган тарзда камроқ ишлаш билан компенсация қилинади. Бунда жамлаб ҳисобга олишда иш кунининг (сменанинг) давомийлиги 12 соатдан ошмаслиги керак, ҳар кунги (сменалар оралиғидаги) дам олиш давомийлиги эса, шу жумладан дам олиш ва овқатланиш учун танаффус, 12 соатдан кам бўлмаслиги лозим.
Ходимни иш вақтидан ташқари ишга жалб этишда ҳам ҳар кунги дам олишнинг кафолатланган энг кам давомийлигига риоя қилиш лозим. Айтайлик, иш вақтидан ташқари ишнинг тугаши ва кейинги иш кунида ишнинг бошланиши ўртасидаги ҳар кунги дам олиш давомийлиги, шу жумладан дам олиш ва овқатланиш учун танаффус, 12 соатдан кам давомийликни ташкил этади. У ҳолда ишнинг кейинги иш кунида (сменада) бошланиш вақтига ходим билан келишувга кўра Меҳнат кодексида белгиланган ҳар кунги дам олиш давомийлигига риоя қилинадиган тарзда тузатиш киритиш лозим.
Дам олиш ва овқатланиш учун танаффус ҳар кунги дам олиш давомийлигига қандай таъсир қилади
Ҳар кунги (сменалар оралиғидаги) дам олиш давомийлигига узоқлиги кўпи билан 2 соат ва камида 30 дақиқа бўлган дам олиш ва овқатланиш учун танаффус киритилади (МК 204-м.).
Бинобарин, агар дам олиш ва овқатланиш учун танаффус 30 дақиқа давом этса, ходимга камида 11 соат 30 дақиқа бўлган ҳар кунги (сменалар оралиғидаги) танаффус берилиши керак.
Агар дам олиш ва овқатланиш учун танаффуснинг давомийлиги 1 соат бўлса, ҳар кунги (сменалар оралиғидаги) танаффус камида 11 соат давом этиши лозим. Агар унинг давомийлиги 2 соат бўлса, ҳар кунги (сменалар оралиғидаги) дам олишга камида 10 соат ажратиш керак.
МИСОЛ. Тушлик учун танаффусни ҳисобга олган ҳолда сменалар оралиғидаги дам олиш давомийлиги
Ходимнинг иш сменаси давомийлиги – 12 соат. Смена 08.00 дан 22.00 гача давом этади, чунки иш куни (сменаси) 8 соатдан ошадиган ходимларга дам олиш ва овқатланиш учун иккитa танаффус берилади (МК 204-м. 5-қ.).
Биринчи танаффус 12.00 дан 13.00 гача (1 соат), иккинчиси 17.00 дан 18.00 гача (1 соат), жами – 2 соат белгиланган.
Ушбу танаффуслар иш вақтига киритилмайди, лекин сменалар оралиғидаги 12 соатлик дам олиш давомийлигини аниқлашда ҳисобга олинади.
Шу тариқа, ишнинг тугаши ва унинг кейинги куни бошланиши ўртасидаги ходимнинг ҳар кунги дам олиш давомийлиги камида 12 соатни ташкил этади:
• 10 соат – сменалар оралиғидаги дам олиш, 22.00 дан 08.00 гача;
• 2 соат – дам олиш ва овқатланиш учун иккита танаффуснинг давомийлиги.
ВАЗИЯТ. Иш вақтидан ташқари ишда сменалар оралиғидаги дам олиш давомийлиги йўл қўйиладигандан кам
Ходимнинг иш сменаси давомийлиги – 10 соат. Смена 08.00 дан 20.00 гача давом этади, чунки иш куни (сменаси) 8 соатдан ошадиган ходимларга дам олиш ва овқатланиш учун иккита танаффус берилади (МК 204-м. 5-қ.).
Биринчи танаффус 12.00 дан 13.00 гача (1 соат), иккинчиси 17.00 дан 18.00 гача (1 соат), жами – 2 соат белгиланган.
Ушбу танаффуслар иш вақтига киритилмайди, лекин сменалар оралиғидаги 12 соатлик дам олиш давомийлигини аниқлашда ҳисобга олинади. Кунларнинг биридa ходим иш берувчининг фармойишига кўра – 00.00 гача 4 соат иш вақтидан ташқари ишда қолди. Эртаси куни у одатдагидек – 08.00 да ишга чиқди.
Ҳар кунги дам олишнинг кафолатланган энг кам давомийлиги қисмида қонунчилик талабига риоя қилинганми?
• Йўқ, Меҳнат кодексининг 206-моддаси талаби бузилган. Иш вақтидан ташқари ишнинг тугаши ва ишнинг кейинги куни бошланиши ўртасидаги ходимнинг дам олиши, ҳатто иккита танаффусни ҳисобга олган ҳолда, жами 10 соат давом этган:
• 8 соат – сменалар оралиғидаги дам олиш, 00.00 дан 08.00 гача;
• 2 соат – дам олиш ва овқатланиш учун иккита танаффуснинг давомийлиги.
Вазиятни қуйидагича ҳал қилиш мумкин:
• ходимга кейинги куни ишга кечроқ чиқишни – камида 2 соат кечроқ белгилаш;
• иш вақтидан ташқари ишнинг тугаши ва ишнинг кейинги куни бошланиши ўртасидаги танаффуснинг давомийлиги камида 12 соат бўлиши учун, иш вақтидан ташқари соатлар миқдорини чеклаш. Масалан, ходимни иш вақтидан ташқари ишга 4 соатга эмас, балки 2 соатга жалб этиш.
Мазкур вазиятда иш берувчи иш вақтидан ташқари ишга жалб этишга доир чекловларни ҳам ёдда тутиши лозим. Яъни: иш вақтидан ташқари иш сурункасига 2 кун давомида 4 соатдан ошмаслиги керак (ноқулай меҳнат шароитидаги ишларда – кунига 2 соат) (МК 190-м. 1-қ.). Тегишинча, агар ходим бугун 4 соат ортиқча ишлаган бўлса, эртага уни иш вақтидан ташқари ишда қолдириш мумкин эмас. Агарда ходимнинг сменаси 12 соат давом этса ёки бу меҳнат шароитлари ўта зарарли ва ўта хавфли иш бўлса – умуман ҳар қандай вақтга иш вақтидан ташқари ишга жалб этиш мумкин эмас (МК 189-м. 9-қ.).
Ҳар ҳафталик дам олишни қандай белгилаш керак
Ходимлар ҳар ҳафталик узлуксиз дам олиш, яъни ҳар ҳафта ишдан бўш кунлари дам олиш ҳуқуқига эга. Уларнинг сони ходим учун иш ҳафтасининг қандай тури белгиланганлигига боғлиқ. 5 кунлик иш ҳафтасида – 2 дам олиш куни, 6 кунликда эса – 1 кун берилади (МК 207-м. 2-қ.).
5 ва 6 кунлик иш ҳафтасида умумий дам олиш куни – якшанба. 5 кунлик иш ҳафтаси шароитларида ишлайдиганлар учун иккинчи дам олиш куни жамоа шартномасида, ички меҳнат тартиби қоидаларида (ИМТҚда) ёки сменаларга бўлиниб ишлаш жадвалида (улар мавжуд бўлмаганда – меҳнат шартномасида) белгиланади. Иш берувчи бўлган микрофирма ички ҳужжатларни қабул қилишдан тўлиқ ёки қисман воз кечишга ҳақли. Лекин бу ҳолда ходимлар билан тузиладиган меҳнат шартномаларига ички ҳужжатлар билан тартибга солиниши зарур бўлган барча шартларни киритиш керак (МК 505-м.). Якка тартибдаги тадбиркорнинг ходими, уй ишчиси учун иш ва дам олиш режими ҳам тарафлар келишувига кўра – меҳнат шартномасида белгиланади (МК 509, 516-м.).
Айни бир ташкилотда ходимларнинг турли тоифалари учун иш вақтининг турли режими, шу жумладан иш ҳафтасининг ҳар хил тури назарда тутилиши мумкин. Масалан, бевосита ишлаб чиқаришда банд бўлган ходимлар учун кўп сменали иш вақти режими ва 6 кунлик иш ҳафтаси, шу ташкилотнинг офис ходимлари (кадрлар, юридик хизмат, бухгалтерия ва бошқалар) учун эса – бир сменали иш режими ва 5 кунлик иш ҳафтаси белгиланиши мумкин.
Ходимнинг ташкилотда умумий белгиланганидан фарқ қиладиган индивидуал иш вақти режими, шу жумладан иш ҳафтаси тури ҳам бўлиши мумкин. Бу ҳолда иш вақти ва дам олиш вақтининг аниқ режими (ҳафтада неча кун дам олади, қайси кунларда) ҳужжатлар билан мустаҳкамлаб қўйилиши керак. Агар тарафлар ходимга ишга қабул қилиш босқичидаёқ индивидуал иш режимини белгилашга келишиб олган бўлса – бундай шартни меҳнат шартномаси матнига киритиш керак. Агар бу масала кейинроқ тартибга солинган бўлса – келишув меҳнат шартномасига қўшимча келишув тарзида расмийлаштирилади.
Шундай ташкилотлар борки, уларда ҳамма учун умумий белгиланган ёки умумий дам олиш кунини назарда тутиш мумкин эмас. Масалан, узлуксиз ишлаб чиқариш мавжудлигида ёки аҳолига доимий хизмат кўрсатиш зарур бўлганда (дўконлар, транспорт ташкилотлари, театрлар, музейлар ва бошқалар). Бундай ташкилотлар ходимларнинг ҳар бир гуруҳига дам олиш кунларини ИМТҚ, сменаларга бўлиниб ишлаш жадвалига биноан ҳафтанинг ҳар хил кунларида навбатма-навбат бериши мумкин (МК 207-м. 4-қ.). Агар бунда жадвал бўйича иш сменаси якшанбага (Меҳнат кодексига кўра умумий дам олиш куни) тўғри келса – бу кун ходим учун оддий иш куни ҳисобланади.
ВАЗИЯТ. Ташкилот ҳафта ўртасида дам олиш кунини белгиламоқчи
Бизда автомобиль сотиш офиси бор. Иш режими – якшанба куни дам олиш куни билан 6 кунлик иш ҳафтаси.
Потенциал харидорлар кўпинча якшанба куни, ўзларининг дам олиш кунида, бизга кела олмаслигидан шикоят қилишади. Шу боис дам олиш кунини душанбага кўчирмоқчимиз.
Ноишлаб чиқариш ташкилот дам олиш кунини умумий белгиланган якшанбада эмас, балки ҳафтанинг бошқа кунида белгилашга ҳақлими?
• Ҳа, бундай бўлиши мумкин. Мазкур ҳолатни Меҳнат кодексининг 207-моддаси 4-қисмида кўрсатилган истиснолар жумласига киритиш мумкин.
Якшанба куни ишлаш аҳолига хизмат кўрсатиш заруратидан келиб чиқади: ишлайдиганларнинг аксарияти – шанба-якшанба кунлари дам олади, шу боис айнан ушбу кунларда улар савдо объектларига боришлари мумкин.
Бунда бошқа дам олиш кунини фақат автомобиллар савдоси билан бевосита шуғулланувчи ходимларга белгилаш мақсадга мувофиқ. Харидни расмийлаштириш учун, айтайлик, кадрлар бўйича инспектор ёки фаррош керак бўлмаса керак.
Ходимларнинг иш вақти ва дам олиш вақти режими назарда тутилган ички ҳужжатларга ўзгартиришлар киритинг. Айнан қайси хизматлар якшанба куни ишлаши, бошқа куни ва айнан қайси куни дам олишини (масалан, душанба куни) кўрсатинг. Агар иш режими касаба уюшмаси қўмитаси билан келишувга кўра қабул қилинган ИМТҚда белгиланган бўлса, ушбу ҳужжатга киритиладиган ўзгартиришларни ҳам аввал касаба уюшмаси қўмитаси билан келишинг, шундан сўнг иш берувчининг буйруғи билан тасдиқланг.
Агар дам олиш куни ходимларнинг меҳнат шартномаларида аниқлаштирилган бўлса – уларга ҳам қўшимча келишувлар расмийлаштириш йўли билан ўзгартиришлар киритинг.
Вахта усулида ишлашда ҳар ҳафталик дам олиш
Вахта усулида ишлайдиганларга вахта давомида ҳар ҳафталик дам олиш берилади, башарти ишлаб чиқариш шарoитлари бунга имкон берса. Бунда дам олиш кунларини умумий қоидалар бўйича ҳам, ҳафтанинг турли кунларида ёки ўзгарувчан жадвал бўйича сменаларга бўлиниб ишлаш жадвалларига асосан белгилаш мумкин.
Агарда ҳар ҳафталик дам олишни бериш мумкин бўлмаса ёки мақсадга мувофиқ бўлмаса, вахта даврига тўғри келадиган ҳар ҳафталик дам олиш кунлари жамланади (6 кунлик иш ҳафтасида 1 дам олиш куни ва 5 кунликда 2 кун ҳисобидан) ва вахталар ўртасидаги дам олиш даврида берилади.
Ўзгарувчан жадвал бўйича дам олиш кунларини бериш
Бундай жадвал бўйича дам олиш кунлари турли ҳафталарда турли кунларга тўғри келади. Бу яна узлуксиз ишлаб чиқариш ёки аҳолига доимий хизмат кўрсатиш зарурати бўлган ташкилотлар учун долзарб. Ўзгарувчан дам олиш кунлари ташкилотнинг узлуксиз ишлашини ёки шанба ва якшанба кунлари, яъни тегишли хизматларга талаб ошадиган кунларда, аҳолига хизмат кўрсатиш бўйича ишларни таъминлаш имконини беради.
Ходимлар байрам кунларида қандай дам олиши керак
Байрам куни – бу қонун билан белгиланган ишдан бўш кун бўлиб, у муҳим воқеалар ёки хотирага оид анъанавий саналарга бағишланади.
Ўзбекистонда ишланмайдиган байрам кунлари тасдиқланган (МК 208-м.):
• 1 январь – Янги йил;
• 8 март – Хотин-қизлар куни;
• 21 март – Наврўз байрами;
• 9 май – Хотира ва қадрлаш куни;
• 1 сентябрь – Мустақиллик куни;
• 1 октябрь – Ўқитувчи ва мураббийлар куни;
• «Қурбон ҳайит» (Ийд ал-Адҳа) диний байрамининг биринчи куни;
• «Рўза ҳайит» (Ийд ал-Фитр) диний байрамининг биринчи куни;
• 8 декабрь – Конституция куни.
Дам олиш куни байрам кунига тўғри келган тақдирда дам олиш куни байрамдан кейинги иш кунига кўчирилади. Бу қоида ишлаб чиқариш-техник ва ташкилий шарoитлар (узлуксиз ишлаб чиқариш, аҳолига ҳар куни хизмат кўрсатиш, вахта усулида ишлаш ва бошқалар) туфайли ишларни тўхтатиб қўйиш мумкин бўлмаган ташкилотларга татбиқ этилмайди. Мазкур ҳолда дам олиш кунлари кўчирилмайди (МК 208-м. 2-қ.).
Меҳнат кодексининг 208-моддасида кўрсатилган байрам кунларини иш берувчи иш куни деб эълон қилишга ёки уларни бошқа санага кўчиришга ҳақли эмас.
МИСОЛ. Қонун билан белгиланган байрам кунини кўчириш
Директор буйруқ чиқарди, унга кўра 9 май (жума) байрам куни кейинги душанба – 12 майга кўчирилди.
Барча ходимларга сешанба куни – 13 майда ишга чиқиш буюрилди.
Иш берувчининг ҳаракатлари қонунга хилоф, чунки Меҳнат кодексининг 208-моддаси талаблари бузилган.
Умумий қоидага кўра, байрам кунларида ишлаш тақиқланган (МК 209-м. 1-қ.).
Истисно тариқасида байрам кунларида қуйидаги ишларга рухсат этилади (МК 209-м. 4-қ.):
• ишлаб чиқариш-техник шарoитларга кўра (узлуксиз ишлайдиган ташкилотлар) тўхтатиб туриш имкони бўлмаган;
• аҳолига ҳар куни хизмат кўрсатиш зарурати билан шартланган (шу жумладан аҳолига турли хил хизматлар кўрсатиш);
• кечиктириб бўлмайдиган таъмирлаш ва юк ортиш-тушириш хусусиятига эга.
Президент Фармонлари билан Меҳнат кодексининг 208-моддасида санаб ўтилган байрамлар вақтига тўғрилаб қўшимча дам олиш кунлари белгиланиши мумкин.
Маҳаллий тартибда белгиланган байрам дам олиш кунлари
Ташкилотнинг ўзи Меҳнат кодексининг 208-моддасида кўрсатилганлардан ташқари қўшимча ишланмайдиган байрам кунларини белгилашга ҳақли. Бундай кунлар жамоа шартномасида, ички ҳужжатларда мустаҳкамлаб қўйилиши мумкин. Бундан ташқари, қўшимча байрам кунларини киритиш тармоқ ёки ҳудудий жамоа келишувларида назарда тутилиши мумкин.
Алоҳида компания учун муҳим санaлар: унинг ташкил топган кунининг юбилей санаси, касб байрами – масалан, Геологлар куни, Матбуот ва ОАВ ходимлари куни ва ҳоказо бўлиши мумкин.
Ёки, масалан: Ўзбекистон-Туркия қўшма корхонаси нафақат Ўзбекистон байрам кунлари, балки Туркиянинг байрам кунлари ҳам ходимлар учун ишланмайдиган байрам кунлари экaнлигини белгилаб, буни компаниянинг ИМТҚда мустаҳкамлаб қўйган.
Бунда қўшимча ишланмайдиган байрам кунларини белгилаш билан боғлиқ барча харажатларни иш берувчилар ташкилот фойдасидан қоплашини ҳисобга олиш керак.
Дам олиш ва ишланмайдиган байрам кунларида ишлаш мумкинми
Дам олиш кунлари ва ишланмайдиган байрамлар дам олиш вақти бўлганлиги сабабли, умумий қоидага кўра, бу кунларда ишлаш тақиқланган (МК 209-м. 1-қ.). Лекин шундай ҳолатлар бўладики, вазият тақозоси билан ушбу кунларда ходимни ишга жалб этиш зарурати туғилади. Бунга фақат Меҳнат кодексида белгиланган қоидалар ва чекловларга қатъий риоя қилган ҳолда йўл қўйилади.
Агар иш берувчи Меҳнат кодексининг ходимларнинг дам олиш вақти ҳақидаги нормаларини бузса ва уларни дам олиш ва байрам кунларида қонунга хилоф равишда ишга жалб этса – бу меҳнат қонунчилигининг бузилиши сифатида баҳоланади. Айбдор мансабдор шахслар Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 49-моддасига мувофиқ маъмурий жавобгарликка тортилади.
Михаил Гасанов,
меҳнатга оид ҳуқуқ бўйича эксперт, ю. ф. н.,
Ленара Хикматова,
«Норма» эксперти.