Қурилиш ташкилотлари ишни бажаргач, буюртмачидан унинг ҳақини ололмайдиган ҳолатларга кўп тўқнаш келадилар. Муаммоли буюртмачидан тўловни қандай олиш мумкинлиги ҳақида юридик масалалар бўйича «Норма» эксперти Олег ЗАМАНОВ гапириб берди.
– Объектлар қурилиши, капитал таъмирланиши ёки реконструкция қилиниши, монтаж қилиш ва ишга тушириш-созлаш ишлари билан боғлиқ муносабатлар қурилиш пудрати шартномаси билан тартибга солинади. Буюртмачи пудратчи ишлаши учун шарт-шароит яратиши, ишни қабул қилиши ва келишилган маблағни тўлаши шарт. Бажарилган ишлар қиймати – сметада, ҳақ тўлаш тартиби ва муддатлари қурилиш пудрати шартномасида кўрсатилади (ФК 666-м. 1-қ., 673-м. 1-қ.).
Бажарилган ишлар ҳақини тўлаш юзасидан буюртмачи билан низолашиш эҳтимоли бўлганда пудратчи ўз позициясини асослаши учун:
1) сметада тўғри сумма акс эттирилганига, шартномада эса бажарилган ишлар ҳажми учун ҳақ тўлаш тартиби ва муддатлари қайд этилганига ишонч ҳосил қилиши. Пудратчи 50% ёки ундан ортиқ давлат улушига эга бўлган субъект бўлса, шартномада ишлар қийматининг камида 15%ини мажбурий равишда олдиндан тўлаш назарда тутилиши кераклигини инобатга олинг (12.05.1995 йилдаги ПФ-1154-сон Фармоннинг 1-б.). Қолган ҳолларда, шартномада олдиндан тўлов назарда тутилмаган бўлса, буюртмачи иш натижалари тўлиқ топширилгач – башарти иш лозим даражада ва келишилган муддатда бажарилган бўлса, ёхуд – буюртмачининг розилиги билан – муддатидан олдин келишилган маблағни тўлаши шарт (ФК 638-м. 1-қ.);
2) буюртмачи бажарилган ишлар далолатномаси ва маълумотнома-ҳисобварақ-фактурани олганига ишонч ҳосил қилиши, сабаби:
- далолатнома пудратчи иш натижаларини топширганини, буюртмачи эса уларни қабул қилганини тасдиқлайди.
Буюртмачи далолатномани имзолашдан бош тортса, бу унда қайд этилади ва далолатномани фақат пудратчи имзолайди. Бунда буюртмачи рад жавобини асослаб бериши керак. Яъни ишда объектдан фойдаланиш имконини истисно этадиган бартараф этиб бўлмайдиган нуқсонлар бўлиши керак. Акс ҳолда суд бир тарафлама далолатномани ҳам қабул қилади (ФК 680-м. 4, 5, 7-қ.);
- маълумотнома-ҳисобварақ-фактура буюртмачи бажарилган қурилиш-монтаж ишлари ҳажмлари учун ҳақ тўлашига асос бўлади. У 3 нусхада (буюртмачи, унга хизмат кўрсатувчи банк ва пудратчи учун) расмийлаштирилиб, буюртмачига топширилади. Буюртмачида уни кўриб чиқиш ва расмийлаштириш ёки қўшимча ишлов беришни сўраб, асосли эътирозлар билан қайтариш учун 3 кун вақт бор (Кўрсатмаларнинг 6-б., Республика комиссиясининг 2.02.2009 йилдаги 1-сон баённомасига 2-илова).
Одатда, пудратчи қилган харажатлар («процентовкалар») расшифровкаси билан бирга бажарилган ишлар далолатномаси ва маълумотнома-ҳисобварақ-фактура буюртмачига умумий пакетда топширилади. Пудратчида бунинг ҳужжатли тасдиғи – қўлига топширилгани қайд этилган илова хат нусхаси (бажарилган ишларни топширишга тайёр эканлик ҳақида хабар), буюртма почта билдиришномаси, курьер орқали етказиб бериш хизматининг юкхати ва ҳ.к. бўлса, буюртмачи ҳужжатларни олган деб тасдиқлаш мумкин;
3) кафолат муддати ҳақидаги шартнома шартларини диққат билан ўрганиб чиқиши зарур. Шартномада бошқа нарса назарда тутилмаган бўлса, у буюртмачи объектни қабул қилган кундан бошлаб 10 йилни ташкил этади (ФК 682-м. 1-қ.). Шартномада бажарилган ишлар қийматининг бир қисми (одатда, кўпи билан 5–10%) кафолат муддати ўтгач тўланиши ҳам кўрсатилиши мумкин. Бу ҳолда пудратчи кафолат муддати ўтмасдан 100% ҳақ тўлашни талаб қила олмайди.
Буюртмачи бажарилган ишларни қабул қилишдан ва улар учун ҳақ тўлашдан асоссиз равишда бош тортган тақдирда, қонун билан қуйидаги кафолатлар берилади:
- иш натижаси буюртмачига топширилган кундан бошлаб бир ой ўтгач, икки марта огоҳлантиргандан кейин пудратчи иш натижасини сотишга, олинган суммани эса унга тўланиши лозим бўлган барча тўловларни чегирган ҳолда буюртмачи номига очилган нотариал идора депозитига ўтказишга ҳақли (ФК 646-м. 6-қ.);
- пудратчи иш натижаси ва буюртмачига тегишли бўлган асбоб-ускуналар, фойдаланилмаган материаллар қолдиқлари ва буюртмачининг унда қолган бошқа мол-мулкини ҳақини олмагунча ушлаб туришга ҳақли (ФК 639-м.).
Бироқ амалда ушбу нормаларни қўллаш жуда мушкул. Амалда ўзига тегишли ҳақни ундириш учун пудратчи судга мурожаат қилишига тўғри келади.
Ишлар ҳақиқатда бажарилган кундан бошлаб 90 кун ўтгач дебиторлик қарзининг муддати ўтган деб ҳисобланади (ПФ-1154-сон Фармоннинг 2-б.). Унинг учун жарима – БҲМнинг 10 бараваридан 15 бараваригача назарда тутилган (МЖТК 175-м., 3-қ.).
Даъво аризасини беришдан олдин…
Судга даъво аризасини беришдан олдин:
- қурилиш пудрати шартномаси шартларига кўра мажбурий бўлса, низони судгача ҳал қилиш (талабнома билдириш) тартибига риоя этиш (ИПК 148-м. 2-қ.,149-м. 2-қ. 8-б., 151-м. 3-б.).
- Талабнома шакли ва мазмуни, уни билдириш тартиби «Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида»ги Қонуннинг 17-моддасида акс эттирилган. 2019 йил 1 январдан «Медиация тўғрисида»ги Қонун кучга кирган. Тарафлар алоҳида ҳужжат сифатида медиацияни қўллаш тўғрисида келишув тузишлари ёки шартномага тегишли қайдни киритишлари мумкин («Медиация тўғрисида»ги Қонун 16-м., 1-қ.). Бунда ушбу тартибга ҳам риоя этиш мажбурий бўлади (ИПК 107-м. 5-1-б., 155-м. 7-1-б.);
- даъво муддати ўтмаганини текшириш лозим. Қурилиш пудрати доирасида мажбуриятларга нисбатан умумий даъво муддати – 3 йил қўлланилади. Қурилиш узоқ вақт давом этадиган жараён бўлгани учун даъво муддати ишлар бажарила бошлаган пайтдан эмас, балки буюртмачи уларнинг ҳақини тўлашдан бош торта бошлаган пайтдан эътиборан ҳисобланишини назарда тутинг.
Мисол. Пудрат шартномаси бўйича даъво муддатини белгилаш
Тарафлар 2020 йил 1 январда қурилиш пудрати шартномасини тузганлар. Унинг шартларига кўра тарафлар далолатнома ва маълумотнома-ҳисобварақ-фактурани имзолаган пайтдан бошлаб 10 кун давомида буюртмачи бажарилган ишлар ҳақини тўлаш мажбуриятини зиммасига олган. Ҳужжатлар 2020 йил 10 мартда расмийлаштирилган. Даъво муддати 20 мартдан ҳисоблана бошлайди.
Ҳатто ушбу муддат ўтган бўлса ҳам, суд даъво аризасини қабул қилади. Бироқ жавобгар судда даъво муддатини қўллаш ҳақида арз қилса, даъво рад этилади (ФК 153-м. 1-3-қ.).
2016 йилда Олий хўжалик суди пудратчи қурилиш пудрати шартномаси бўйича ўз мажбуриятларини бажариш муддатини кечиктиргани учун, агар буни буюртмачининг ўз мажбуриятларини бажармаслиги келтириб чиқарган бўлса, жавобгар бўлмайди, деб қарор чиқарди (ОХСП 23.12.2016 йилдаги 306-сон қарорининг 18-банди 2-хатбошиси). Бошқача айтганда, буюртмачи бош пудратчига ҳақ тўламаса, у эса шу сабабли ёрдамчи пудратчига ҳақ тўлашни кечиктирса, бунда бош пудратчининг айби бўлмайди. Ёрдамчи пудратчи уни судга берса, ёрдамчи пудратчи фойдасига бош пудратчидан пеня ва жарималар ундирилмайди.
