Май ойининг охирида МДҲ мамлакатлари профессионал аудиторлар ташкилотларининг кўпчилиги, шу билан бирга Халқаро бухгалтерлар федерациясининг (IFAC) вакиллари эълон қилинган пандемия ва карантин шароитлари муносабатлари билан аудиторлик фаолиятининг муаммоларини муҳокама қилдилар. Видеоконференцияни Россия профессионал аудиторлар ташкилоти («Содружество» аудиторлар уюшмаси ўзини ўзи тартибга солувчи ташкилот) ташкиллаштирди. Ўзбекистондан конференцияда ЎзР БАМУ Кенгашининг раиси Миновар Тўлахўжаева ва «Fineks» МЧЖ директори Борис Фроянченко қатнашди.
Профессионал аудиторлар ташкилотлари муҳокамага ташлаган муаммолар ва уларни ҳал этиш йўллари МДҲ мамлакатларида деярли бир хил ёки жуда ўхшашдир.
Аудиторлик фирмалари дуч келган асосий муаммолар – бу кутилмаган ҳолат ҳамда ишни ташкил этишда мавжуд вазиятга зудлик билан мослашишдан иборат бўлди. Фирма ичида компьютер муомаласига ўтиш анчайин осон кечган бўлса-да, лекин аудиторлик текширувлари ўтказилган жойларда мижозлар билан ўзаро муносабатларни ўрнатишда ҳам ташкилий, ҳам техник муаммолар юзага келди.
Биринчидан, барча корхоналар карантиннинг дастлабки вақтиданоқ ходимларни «масофадан туриб ишлаш»га ўтказди ёхуд таътилга (маъмурий, меҳнат ва ҳ.к.) чиқариб юборди. Корхоналарда жуда кам одам қолди. Шунинг учун аудиторларнинг корхона ходимлари билан юзма-юз жонли муомаласи деярли узиб қўйилди. МДҲлик аудиторлар мижознинг ходимлари билан жонли мулоқотга киришмай туриб аудиторлик текширувларини қандай ўтказиш мумкинлигини тасаввур қила олмас эдилар. Молия соҳаси ходимларининг ноутбуклар билан етарлича жиҳозланмаганлиги ҳамда хонадон Интернетининг мавжуд эмаслиги мижознинг ходимлари билан мулоқотнинг чекланишига олиб келди. Бу, айниқса, минтақаларга тегишли гап (вилоятлар ва ҳ.к.). Карантин юзага келтирган вазиятлар келгусида ходимлар муайян қисмининг ноутбуклар ва хонадон Интернети билан жиҳозланишига катта туртки бериши шубҳасиз.
Конференцияда аудиторлик текширувларини тугатиш муддатларига риоя қилиш масаласи муҳокама қилинди. Иштирокчилар Ўзбекистонда профессионал жамоат ташкилотлари ҳам, давлат регулятори ҳисобланган Молия вазирлиги ҳам тезкорлик билан зарур чораларни кўрганлигини қайд этишди. Президент Фармони билан аудиторлик текширувларини якунлаш ва умумий йиғилишларни ўтказиш муддатлари сентябрь ойига ўтказилди (3.04.2020 йилдаги 5978-сон Фармоннинг 15-б. 3-хатбошиси). Бу аудиторларга ўз ишларини нисбатан бамайлихотир давом эттиришга имкон берди.
Ўзбекистон ҳукумати юзага келган муаммоларни юмшатиш учун зарур чораларни кўрганлиги ҳам қайд этилди. Махсус ҳукумат комиссияси тузилиб, у Ўзбекистондаги вазият тўғрисида ҳар куни аҳолини хабардор қилиб турди ва барча зарурий чораларни қабул қилди. Шундан кейин давлатимиз раҳбарининг аҳоли ва бизнесни қўллаб-қувватлашга доир яна 2 та фармони чиқди (27.04.2020 йилдаги ПФ-5986-сон; 18.05.2020 йилдаги ПФ-5996-сон).
Катта ҳажмдаги қоғозли тахламлар– яъни бирламчи ҳужжатлар карантин даврининг асосий муаммоларидан бири сифатида эътироф этилди. МДҲ мамлакатлари аудиторлик компанияларининг офисларида қоғозли ҳужжатлар шкафларда қалашиб ётибди. Улар орасида компаниянинг ўзига қарашли ҳужжатлар (аудиторлик фаолиятининг миллий ва халқаро стандартларида назарда тутилган барча қоғозлар) ҳам, ҳар бир мижоз бўйича сўнгги 5 йилда шаклланган йиғма жилдлар ҳам бор. Уларнинг барчасини уйга ташиб кетиб бўлармиди! Шунинг учун ҳаракатланиш чекланган даврда муайян ҳужжатга зарурат туғилгудек бўлса, муаммоларни билвосита йўллар билан ҳал этиш учун қўшимча вақт сарфлашга тўғри келган.
Шубҳасиз, вақти келиб, қатъий чекловлар ҳам ортда қолар-унутилар. Лекин кўплаб аудиторлик компаниялари ўзларига хулосалар чиқаришди ҳамда аудиторлик фаолиятини ташкил этишни такомиллаштиришнинг йўлларини белгилаб олишди. Шундай қилиб истиқболда аудиторлик фаолиятини қандай ўзгаришлар кутмоқда?
Бугунги кунда аудиторлик фирмалари ва хўжалик юритувчи субъектларнинг қоғозсиз технологияларга ўтиши учун барча имкониятлар мавжуд. «1С:Бухгалтерия» ва «1UZ Бухгалтерия ҳисоби» дастурларининг сўнгги версиялари таҳлилий ҳисобда мавжуд бўлган ва сканерланган бирламчи ҳужжатларни мустаҳкамлаш ва бирламчи ҳужжатларни сканерлаш имконини беради. Албатта, бу мижоз учун ортиқча иш дегани. Бироқ вақти келиб, бош бухгалтерлар компьютер базасидаги бирламчи ҳужжатларнинг сканер қилинган нусхаларига баҳо берадилар. Корхоналар молиявий бўлинмаларининг раҳбарлари эса ҳужжатларнинг тўлиқлиги ҳамда ўз вақтида рамийлаштирилганини тезкорлик билан назорат қила оладилар. Пировардида аудиторлик фирмалари компьютер базасида мижозларнинг бирламчи ҳужжатлари ҳамда ҳар бир аудиторнинг электрон имзоларига эга бўлган ҳолда қоғозли ҳужжатлар айланишидан деярли бутунлай воз кечиш имкониятини қўлга киритадилар. Қоғозсиз технологияларга ўтиш сермашаққат текширувларни сезиларли даражада қисқартиради, ҳужжатлар ишончлилиги ва сақланганлигини оширади, мижозлар билан маълумотлар алмашинувини осонлаштиради ва бирмунча тезлаштиради.
Конференцияда яна бир муҳим муаммо муҳокама қилинди – бу доимий ўзгаришлар, шунингдек аудитнинг янги халқаро стандартларини (АХС) тезкор тарзда инглиз тилидан таржима қилиш. Шу муносабат билан минтақавий мутахассислар гуруҳини ташкил этиш тўғрисида қарор қабул қилинди, бу мутахассислар ўзгартиришлар ва янги стандартлар (АХС) инглиз тилида тайёрланган илк босқичдаёқ уларнинг таржимасида қатнашади, келгусида ҳужжатларга оператив ишлов бериш ҳамда ўз эътироз ва таклифларини тақдим этиш имконияти яратилади. Бу АХСни такомиллаштириш жараёнига профессионал аудиторларнинг салмоқли ресурсларини жалб этишга замин яратади.
Конференциянинг кўплаб иштирокчилари кейинчалик – карантин чекловлари тугагандан кейин умумий муаммоларни ҳал қилиш ва аудитнинг норматив базасини такомиллаштириш учун халқаро видеоконференцияларни ўтказиб туриш мақсадга мувофиқлигини қайд этишди.
Борис Фроянченко,
«Fineks» МЧЖ директори.
