Яқинда газеталардан бирида бундан бир неча йиллар муқаддам, аниқроғи, ХХ асрда Францияда қалбаки пул ясаш билан шуғулланган кимса ҳақидаги мақолага кўзим тушди. Шунда Россиянинг йирик шаҳарларидан биридаги криминалистика музейига қилинган экскурсия эсга тушди. Сохта, қалбаки пул ясайдиган фирибгарлар ҳамиша ҳамма мамлакатларда бўлганлиги бор гап. Уларга ҳар қандай давлатда биринчи ўриндаги ғаним деб қаралган ва қонунга хилоф фаолияти учун уларни қаттиқ жазолашган.
Музейга кираверишда биз, бир гуруҳ криминалист экспертларни музей раҳбарининг ўзи кутиб олди. У илгари жиноят қидирув ходими бўлиб ишлаган ва ёшга кўра истеъфога чиққач, музейга директорлик қилиш билан бирга экскурсоводликни ҳам олиб борар экан. Гап-сўзларидан унинг аввалги ишига иштиёқи ҳамон баланд эканлиги билиниб турарди. Бир дунё қизиқарли ишлар ёдида эканлиги учун ҳам экскурсия иштирокчилари унинг ҳикояларини мароқ билан тингладилар.
Музейда ҳар хил ашёвий далиллар тўпланган бўлиб, уларнинг орасида қотиллик қуроллари ҳам, тунаш учун уйни бузиб киришда ишлатилган ғалати воситалар ҳам бор эди. Воқеа содир бўлган жойлардан олинган суратлар, ҳар хил жиноят ишларига тааллуқли ҳужжатлар стендларга чиройли қилиб қўйилган. Стендлардан бирида қалбаки пуллар намойишга қўйилган экан. Криминалист эканлигимизни инобатга олиб, музей раҳбари бу пулларни ушлаб кўришимизга рухсат берди. Баъзи пуллар сохта, ясама эканлиги бир қарашдаёқ яққол сезилиб турарди.
Аммо иккита жиноят ишига тааллуқли пул купюралари эътиборни тортди. Ўша йиллари Ғарб мамлакатларида тўлақонли валюта сифатида қабул қилинадиган ягона пул бўлганлиги сабабли ҳам асосан 10 рубллик қалбаки пулларни ясашга ҳаракат қилишган.
Ёши улуғроқ замондошларимиз ўша кезлари 10 рублга бир ҳафта яшаш мумкинлигини яхши билишади. Мамлакат миқёсида энг кўп ишлатиладиган бўлгани учун ҳам уни сохта йўл билан тайёрлашга уриниш ҳоллари ҳам кўп бўлган. Йирикроқ пуллар, хусусан 50 ва 100 рубллик купюралар муомалада кўп бўлмагани учун ҳам уларни сохтакорлик билан тайёрлаш анча хатарли бўлиб, оддий дўкондаги сотувчи ҳам шубҳага бориши ҳеч гап эмас эди.
Стендлардан олинган бир нечта 10 рублликларни ушлаганча, қиёслаш учун чўнтагимиздан ўз пулларимизни чиқардик. Криминалист экспертлик билан боғлиқ ишимиз асносида сохта пулларга дуч келганмиз, шу сабабли ҳам сохта купюрани аслидан фарқлаш мумкин бўлган белгиларни яхши билардик. Нотабиий ранг, расм фрагментларининг ноаниқ, ёйилиброқ турганлиги шундай белгилар сирасига киради. Купюралар баъзан қоғозининг қалинлиги бўйича, энг асосийси эса қуёшга, ёруғликка тутганда сувқоғоз белгилари йўқлиги билан фарқланарди.
Йигирмадан ортиқ купюрадан сохталик аломатларини сира тополмадик. Улар кўринишидан ҳам, қўл билан ушлаб кўрилганда ҳам чўнтагимиздан чиқарган ўз пулларимиз билан тамомила бир хил эди. Бунинг устига ёруғликка тутиб қаралганда, сувқоғоз белгилари кўзга ташланиб турарди. Кўздан кечириб бўлгач, экскурсоводимизга ҳайрон бўлиб қарадик. У мийиғида кулганича, сохтакорлик белгиларини топган-топмаганлигимизни сўради. Биз очиғини айтдик. Битта ҳам бундай белги топмаганимиз учун ҳам бу купюралар ростдан ҳам қалбаки, ясама эканлигини суриштиришга тушдик, асл купюралардан қандай қилиб фарқлаш мумкинлигини сўрашдан ҳам тортинмадик.
Музей соҳиби купюралар қалбаки эканлигини айтгач, уларни текшириш фақат сиз, меҳмонларгагина мушкул бўлмаган, ана шу иш юзасидан лаборатория шароитида текшириш олиб борган экспертлар ҳам қийналишган деб таъкидлади. Ўша шаҳар криминалистика лабораториясида ўтказилган дастлабки криминалистик экспертиза пулларни ҳақиқий деб хато хулоса берган экан. Москвада, криминалист экспертлар ва “Госзнак” мутахассисларидан иборат комиссия ўтказган такрорий экспертиза асносидагина купюралар юксак даражада тайёрланган бўлса-да, чиндан ҳам қалбаки деб хулоса берган экан. Қизиғи шундаки, баъзи белгиларига кўра улар “Госзнак” фабрикасида тайёрланган купюралардан сифатлироқ экан.
Музей раҳбарининг айтишича, тезкор маълумотлар асосида бу қалбаки пул ясовчининг изига тушишган. Унинг ертўласидан барча зарур ускуналар билан жиҳозланган бутун бир лаборатория топилган. Ускуналарни унинг ўзи тайёрлаган экан. У бир пайтлар “Госзнак” фабрикасида ишлаган, ўшанда пулни нимадан ва қай йўсинда қилишларини яхши ўзлаштириб олган экан.
Биринчи экспертизада текширувдан ўтказилган ўнлаб купюраларнинг қалбаки эканлиги хусусида далилларга эга бўлингач, тергов иккинчи экспертизани тайинлаган экан. Акс ҳолда қалбаки пул ясовчи бу ўта моҳир кимсанинг қинғирлигини объектив далиллар билан исботлаш қийин бўларди (у жиноятини бўйнига олиб, жазоси енгилроқ бўлиши умидида тергов билан ҳамкорлик қилишни лозим топибди ва қалбаки 10 рублликларни тайёрлаш жараёнини бажонидил кўрсатиб берибди).
Музейбон қалбаки ишга қўл урган моҳир уста ҳақида фархрланганнамо гапирар экан, “Госзнак” мутахассислари биздан айбланувчи озодликдан маҳрум этишга қанча муддатга ҳукм қилинишидан бохабар этишни сўрашди деб айтди. Афтидан, озодликка чиққанидан кейин уни ўзларига ишга таклиф этишни мўлжаллаган кўринадилар. У ясаган қалбаки купюралар зарбхонада босилганидан сифатлироқ эканлиги уларни ҳайрат ва таажжубда қолдирганди...
Бошқа ишга тааллуқли купюраларнинг “дунёга келиш” тарихи ҳам қизиқ. Яхши бир рассом бўлган экан, Ижод аҳлига мансуб кишиларнинг аксариятида бўлганидек, у ҳам доимий даромад манбаига эга эмас экан. Баъзи кунлари чизган расмини сотса ёки портрет чизиш учун буюртма олса, ҳаммаси жойида – маъмурчилик, у кишига етадигани йўқ. Бошқа кунлари эса тушлик қилиш учун ёнида беш мири ҳам бўлмас экан.
Ана шунақа, чўнтагида шамол кезиб, ҳоли танг бўлган кунлардан бирида у пул расмини чизиб кўришга аҳд қилибди. Истеъдодли мусаввир эмасми, бироз вақт машқ қилгач, 10 рубллик купюрани қотириб чизибди. Ташқи кўринишдан аслидан фарқ қилмайдиган бу пул учун “модель” сифатида ошнасидан қарзга олиб турган купюрадан фойдаланибди. Ўз ижоди маҳсули бўлган пулни ёнига солиб, уйидан бир мунча олисроқдаги дўконга бориб, егулик сотиб олмоқчи бўлибди. Мабодо дўконда пулнинг сохталигини пайқаб қолишса, кўчадан топиб олдим деб ўзимни оқлайман деган хаёлда ишонарли бўлиши учун купюрани эскирганроқ ҳолатга туширибди, у ер-бу ерини доғ-дуғ қилибди.
Дўкон сафари кутилганидан ҳам аъло бўлибди. Ўша кезлари кассаларнинг олди ҳамиша тирбанд бўларди – кассир 10 рублликка эътибор ҳам қилмай, касса қутисига тиқиб, озроқ қайтим қайтарибди. Бечора мусаввир ўзида йўқ хурсанд: “асари” энг зарур маҳсулотларга, ҳатто бир шиша винога ҳам етиб ортди. Шу зайил у биринчи қинғирлигини ювган бўлди. Эртаси куни
буюртма келиб қолгач, пул расмини чизишга ҳожат бўлмабди. Аммо яна танг аҳволда қолгани ҳамони, 10 рубллик купюрани чиза бошлабди...
Аҳвол шу ҳолда давом этаверибди. Қўлига пул тушган кезлари у қалбаки пул ясаш, аниқроғи чизиш билан шуғулланмаган. Тановул қилишга ҳеч нарсаси қолмаган кезлари эса битта-иккита купюра “ижод этган”. Бир сўз билан айтганда, қалбаки пул тайёрлаш унинг учун асосий машғулот эмасди, заруратдан вақти-вақти билан бунга қўл урарди, холос. Лекин бу ҳол ҳуқуқ-тартиботни сақлаш идоралари уни қўлга олиб, қалбаки пул ясаганлиги учун ҳукм қилишларига тўсқинлик қила олмади. Тўғри, унга юқорида тилга олинган “ҳамкасабаси”га нисбатан камроқ муддат бердилар.
Рассом чизган купюраларни кўздан кечириб, уларда қалбакиликнинг ташқи белгиларини топа олмадик. Ҳаммаси жуда аниқ ишланган, бўёқлари ҳам яхши танланган эди. Ёруғликка солиб кўрилгандагина сувқоғоз белгилари йўқлиги аён бўлди. Рассом мос келадиганроқ қоғоз топган бўлса ҳам, у тайёрлаган купюра асл купюралардан фарқ қилишини бармоқ билан, ушлаб аниқлаш мумкин эди. Бинобарин эътиборлироқ одам қалбакилигини сезиши қийин эмасди. Айтиш жоизки, рассомнинг анчагача омади юришиб турди – дўконлардаги тирбанд, навбат, асабийлашган харидорларнинг гап-сўзларидан толиққан кассирлар одатда узатилган купюрага унча эътибор бермайдилар. 50 ёки 100 рубль қийматдаги купюраларгагина диққат-эътибор беришади. Хуллас, пул чизишга ихтисослашган мусаввирнинг иши синчков кассир аёл унинг навбатдаги “асар”ини ёруғликка тутиб кўргунига қадар давом этди...
Музей раҳбари бу воқеани тўлқинланиб сўзлар экан, биз, ёшлар кулгига олиб, ўша рассомга ҳавас қилса бўларкан, пулдан қийналдингми, шундоққина чизасану хоҳлаган купюрангга эга бўласан, қандай яхши-я деб қўйдик. Кулгу ўз йўлига, аммо пулни қалбакилаштириш, юқорида айтганимиздек, ҳамма даврларда ҳам қаттиқ жазоланган. Баъзан ўлим жазосига ҳукм қилишган.
Ольга МАРШАНСКАЯ,
Адлия вазирлиги ҳузуридаги Республика суд
экспертизаси марказининг давлат суд эксперти.
