– ШЖБПҲдаги пенсия жамғармаларини қачон олиш мумкин? Бунинг учун қандай қўшимча ҳужжатлар керак?
– «Фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тўғрисида»ги Қонуннинг (2.12.2004 йилдаги ЎРҚ-702-II-сон) 16-моддасига кўра жамғариб бориладиган пенсия тўловларини олиш ҳуқуқи давлат пенсиясини олиш ҳуқуқи юзага келганидан кейин пайдо бўлади, хусусан:
• эркаклар – 60 ёшга тўлганда ва аёллар – 55 ёшга тўлганда, «Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги Қонуннинг 37-моддаси 1-қисми «а»–«г» ва «к» бандларида назарда тутилган камида 7 йиллик иш стажи мавжуд бўлганда (3.09.1993 йилдаги «Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги ЎРҚ-938-XII-сон Қонун 7 ва 8-м., кейинги ўринларда – Қонун).
Шунингдек қуйидагилар ШЖБПҲни олишлари мумкин:
• имтиёзли асосларда ёки муддатидан олдин ёшга доир пенсия олиш ҳуқуқига эга бўлганлар (Қонун 9–14-м.);
• ногиронлик пенсиясини олувчилар (Қонун 15-18-м.).
Фуқаро вафот этган тақдирда ШЖБПҲда жамғарилган маблағлар қонунчиликда белгиланган тартибда меросга ўтади ва меросхўрга бир йўла тўла ҳажмда тўланади.
Фуқаро Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарига доимий яшаш жойига чиқиб кетаётган бўлса, ушбу маблағлар бир йўла тўла ҳажмда тўланади (2.12.2004 йилдаги ЎРҚ-702-II-сон, 17-м.).
Тўловлар яшаш жойидаги Халқ банки филиали томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт ва молия вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасининг ахборот тизими орқали электрон шаклда юбориладиган фуқарода давлат пенсиясини олиш ҳуқуқи юзага келганлиги тўғрисидаги маълумотлар тўловларни олиш учун асос бўлади.
Тўловларни олишда сиз уларни қандай олишни танлашингиз мумкин – муайян давр мобайнида ёки бир марталик тарзда. Тўловлар уларни олиш учун мурожаат этилган ойдан кейинги ойдан эътиборан тўланади. Шунингдек, ШЖБПҲдан маблағларни қонунчиликка мувофиқ берилган ҳужжатлар асосида ишончли вакиллар орқали олиш мумкин (2.12.2004 йилдаги ЎРҚ-702-II-сон, 16-19-м.).
– Чет элда ишлаган қайси даврлар стажга қўшилади?
– Чет элда ишланган даврлар қуйидаги шартларга кўра меҳнат стажига қўшилади:
• 2019 йил 1 январга қадар бўлган давр учун – Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига белгиланган суғурта бадаллари тўланган тақдирда;
• 2019 йил 1 январдан 2019 йил 31 декабрга қадар бўлган давр учун – ягона ижтимоий тўлов тўланган тақдирда;
• 2020 йил 1 январдан – ижтимоий солиқ тўланган тақдирда.
Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг ёлланма (битим) асосида чет элда ишлаганлиги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ваколат берган органлар меҳнат дафтарчасига киритган қайдномаларга қараб аниқланади.
Ўзбекистон Республикасининг дипломатик ваколатхоналари ва консуллик муассасалари ходимларининг, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлиги томонидан халқаро ҳукуматлараро ташкилотларга квота қилинган лавозимларга хизмат сафарига юборилган шахсларнинг чет элда ишлаган даврини меҳнат стажига киритиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади.
Чет эл фуқароларига ва фуқаролиги бўлмаган шахсларга чет элдаги иши Ўзбекистон Республикасида ишланганига тўғри келадиган стажнинг 1/3 ҳиссасидан ошмаган миқдорда стажга қўшилади (Қонун 40-м.).
МИСОЛ. Чет эл фуқаросининг умумий иш стажи 40 йилни ташкил этади, шундан 21 йили Ўзбекистон Республикаси ҳудудига, 19 йили эса хорижий давлат ҳудудига тўғри келади. Ушбу ҳолатда чет эл фуқаросининг хорижий давлатдаги иш стажи пенсияни ҳисоблаш учун 7 йил (21 йил / 3) доирасида қабул қилинади ва умумий иш стажи 28 йилни (21 + 7) ташкил этади (13.10.2022 йилдаги 592-сон ВМҚга 1-илова 47-б.).
– Тўлиқ бўлмаган ой кунлари учун пенсия миқдори қандай аниқланади?
– Тўлиқ бўлмаган ой кунлари учун пенсия тўлови суммаси қуйидаги тартибда аниқланади:
• тайинланган пенсия суммасини тегишли ойнинг календарь кунлари сонига бўлиш йўли билан бир кун учун тўлов суммаси ҳисоблаб чиқилади;
• бир кун учун тўлов суммаси пенсия тўлови амалга оширилиши лозим бўлган тегишли ойнинг календарь кунлари сонига кўпайтирилади (13.10.2022 йилдаги 592-сон ВМҚга 1-илова 142-б.).
– Пенсияни расмийлаштиришда қайси ўқиш даврлари стажга қўшилади?
– Стажга фақат олий таълим муассасаларида, аспирантурада, стажёр-тадқиқотчи-изланувчилар институтида, катта илмий ходим-изланувчилар институтида, таянч докторантурада, докторантурада ва клиник ординатурада кундузги ўқиш, шу жумладан чет элда ўқиш қўшилади (Қонун 37-м. 1-қ. «е» б.).
Техникумлар, билим юртларида ўқиш иш стажига кирмайди.
– Пенсионер кетиб қолганлиги муносабати билан олинмаган пенсия ҳозир қандай тўланади?
– Ўз вақтида талаб қилиб олинмаган пенсия пули уни олиш мақсадида мурожаат этилганидан олдинги 24 ойдан ошмаган давр учун тўланади.
Пенсияни тайинловчи ёки тўловчи органнинг айби билан ўз вақтида олинмай қолган пенсия пули ўтган давр учун муддати чекланмаган ҳолда тўланади (Қонун 59-м.).
– Пенсияларни тўлаш учун маблағлар нимадан ташкил топади?
– Пенсияларни тўлаш Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари Пенсия жамғармаси маблағлари ҳисобидан амалга оширилади.
Уни шакллантириш тартиби Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги билан белгиланади. Пенсияларни тўлаш учун бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетидан трансфертлар ажратилиши мумкин.
Мулкчилик шаклидан қатъи назар корхона ва ташкилотлар меҳнатга ҳақ тўлаш учун мўлжалланган маблағлардан бюджетдан ташқари ПЖга қуйидаги тайинланган пенсияларни тўлаш харажатларининг ўрнини қопловчи тўлов киритадилар:
• боқувчисини йўқотганлик учун, шунингдек ходимнинг меҳнат вазифаларини бажариши билан боғлиқ ҳолда меҳнатда майибланганлиги ёки касб касаллигига учраганлиги оқибатидаги ногиронлик учун;
• ходим ушбу Қонуннинг 7-моддасида назарда тутилган пенсия ёшига тўлгунига қадар мазкур Қонуннинг 12-моддаси «б» бандига мувофиқ.
Пенсионер ушбу Қонуннинг 7-моддасида назарда тутилган ёшга тўлгунига қадар ушбу Қонуннинг 14-моддасига мувофиқ тайинланган пенсияларни тўлаш бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига ажратиладиган давлат жамғармаси маблағлари ҳисобидан амалга оширилади.
– Боқувчисини йўқотганлик муносабати билан тўланадиган пенсия миқдори нимага боғлиқ?
– Боқувчисини йўқотганлик пенсияси миқдори боқувчининг иш стажи давомийлигига (Қонун 37-м.), унинг вафоти пайтида қонунчилик билан белгиланган иш стажи талабига (Қонун 17-м.) ва пенсияни ҳисоблаш учун қабул қилинадиган ўртача ойлик иш ҳақига (Қонун 31-м.) боғлиқ ва қуйидагилардан иборат:
• пенсиянинг базавий миқдори;
• иш стажи учун пенсияни ошириш;
• пенсияга устамалар.
Шу тариқа, Қонуннинг 26-моддаси «г» бандига кўра, боқувчисини йўқотганлик муносабати билан пенсиянинг базавий миқдори оиланинг меҳнатга қобилиятсиз ҳар бир аъзоси учун пенсияни ҳисоблаш учун қабул қилинган ўртача ойлик иш ҳақининг 30%ига, лекин ёшга доир минимал пенсиянинг 50%идан кам бўлмаган миқдорга тенг. Боқувчисини йўқотганлик муносабати билан пенсия тайинлаш учун талаб этилганидан ортиқча иш стажидан ҳар бир тўлиқ йили учун пенсиянинг таянч миқдорлари (Қонун 26-м.) боқувчининг пенсияни ҳисоблаб чиқариш учун олинадиган ўртача ойлик иш ҳақининг 0,5%и миқдорида оширилади (Қонун 27-м. «г» б.).
Фуқароларнинг алоҳида тоифалари учун Қонуннинг 28-моддасига мувофиқ пенсияларга устамалар назарда тутилган. Шуни таъкидлаш керакки, пенсия миқдори «Пенсия» электрон ахборот тизими томонидан, масъул ходим томонидан киритилган боқувчининг иш ҳақи иш стажи тўғрисидаги маълумотлар асосида аниқланади.
МИСОЛ. Агар 56 ёшда вафот этган боқувчининг иш стажи 35 йилга тенг бўлса, ўртача ойлик иш ҳақи эса максимал рухсат этилган, масалан, 5 136 700 сўм – пенсияни ҳисоблашнинг базавий миқдорининг 12 баравари миқдорида бўлса, боқувчисини йўқотганлик пенсияси миқдори 1 926 262,5 сўмга тенг бўлади, у ерда:
• 1 541 010 сўм – пенсиянинг базавий миқдори, яъни 5 136 700 сўмнинг 30%и;
• 385 252,5 сўм – талаб қилинадиган иш стажидан ортиқча иш стажи учун пенсия ошириш, яъни 5 136 700 сўмнинг 7,5%и ((35 йил – 20 йил) х 0,5%).
Аммо бу пенсиянинг шартли ҳисоб-китоби бўлиб, ҳақиқий ўртача ойлик иш ҳақи ва иш стажидан келиб чиқиб аниқ ҳисоб-китобни эса фақат Пенсия жамғармаси ҳисоблаб бериши мумкин.
– Кўриш бўйича I гуруҳ ногиронлиги бўлган шахсларга бирон-бир устамалар борми?
– Кўзи ожизлик бўйича I гуруҳ ногиронлиги бўлган шахсларга уларнинг пенсиясига пенсияни ҳисоблаш базавий миқдорининг 100%и миқдорида устама белгиланган (Қонун 28-м. «г» б.).
Шунингдек, кўзи ожизлик бўйича I гуруҳ ногиронлиги бўлган шахслар пенсияни ҳисоблашнинг базавий миқдорининг 45%и миқдорида ҳар ойлик компенсация пули тўловларини олиш ҳуқуқига эга (Низом 1-б. «е» кичик банди, 30.12.2010 й. АВ рўйхат рақами 2175).
Пенсияни ҳисоблашнинг базавий миқдори – ойига 428 000 сўм (12.08.2024 йилдаги ПФ-108-сон).
– Пенсияни қайта ҳисоблаш сабаблари қандай?
– Пенсиялар қуйидаги ҳолларда қайта ҳисобланади:
• пенсионер пенсия миқдорига таъсир кўрсатувчи (пенсия тайинланишигача бўлган иш стажи ва иш ҳақи тўғрисидаги ва бошқа) қўшимча ҳужжатларни тақдим этган тақдирда;
• ногиронлик гуруҳи ўзгарганда;
• боқувчисини йўқотганлик пенсиясини оладиган оила аъзолари сони ўзгарганда;
• пенсия ҳисоблашнинг базавий миқдорлари ўзгарганда;
• ёшга доир пенсиянинг минимал миқдори ўзгарган тақдирда;
• даромадлар индексация қилинган тақдирда. Бунда пенсия миқдори йил давомида товарлар ва хизматларнинг истеъмол нархлари (тарифлари) индекси (инфляция) даражасининг ўсиш суръатини ҳисобга олган ҳолда, Ўзбекистон Республикаси Президентининг ҳужжатларига асосан индексация қилинади (оширилади).
I ва II гуруҳ ногиронлик пенсияси тайинланганидан кейин камида 1 йил иш стажига эга бўлса, фуқаронинг аризаси асосида иш стажи ва иш ҳақи ҳисобга олинган ҳолда ҳар икки йилда бир марта пенсия қайта ҳисоблаб чиқилади.
Бунда пенсияни қайта ҳисоблаш фуқаро пенсия миқдорини қайта ҳисоблаш учун мурожаат қилган санасидаги ушбу Қонуннинг 17-моддасида кўрсатилган ёшга нисбатан талаб қилинган иш стажидан келиб чиққан ҳолда амалга оширилади. Қайта ҳисоблаш ана шундай ҳуқуқ пайдо бўлганидан кейин исталган вақтда мурожаат қилиш мумкин (Қонун 49-м.).
Зафаржон Хўжаев, «Норма» эксперти.
Маълумот учун!
Бола туғилганда давлат томонидан БИР МАРТАЛИК нафақа тўланади: БИРИНЧИ бола учун – барча аёлларга; ИККИНЧИ бола учун – «Ижтимоий ҳимоя ягона реестри»га КИРИТИЛГАН оила аъзоси бўлган аёлларга.
Маълумот учун!
Агар деҳқон хўжалигидаги МЕҲНАТИ ёки якка тартибдаги тадбиркорлик фаолияти қўшимча ҳисобланса, ходимнинг меҳнат дафтарчаси (электрон меҳнат дафтарчаси) асосий иш жойида ЮРИТИЛАДИ.