Яшаб турган хонадони бошқа кишига ўтганини аёл тасодифан билиб қолди. Яъни унга уйдан доимий рўйхатдан чиқиш ҳақида хабарнома келди.
Гап нимадалигини тушунмаган аёл беш йил муқаддам бошқа давлатга кетган, лекин бедарак бўлган турмуш ўртоғининг ота-онаси билан боғланди. Улар ҳеч нарсадан хабари йўқлигини айтишди.
Бироқ, эл оғзига элак тутиб бўлмаганидек, аёлнинг эри қайтиб келгани ва уйни хотинига айтмай сотиб юборгани маълум бўлди. Аёл судга мурожаат қилиб, ҳуқуқини ҳимоя қилишларини сўради. Юз берган воқеада нотариусни айблаб, ўзидан розилик олинмагани, бу қонунга хилоф эканини иддао қилди.
Хўш, аёлнинг эри билан яшаган уйда ҳаққи борми? Умуман, қачон эр ва хотин мулкий муносабатларда бир-бирига ҳақдор бўлади?
– Эр ва хотин қонуний турмуш қурганидан кейин биргаликда орттирган мол-мулкига тенг улушда ҳақдор бўлади, – дейди Ўзбекистон Нотариал палатаси бўлими бошлиғи Зуҳра Мусаева. – Уларнинг умумий никоҳ давомида орттирган биргаликдаги мол-мулки бўлмаса, мулк улардан бири томонидан тасарруф этилганда иккинчисининг розилиги олинмайди.
Шу ўринда қайси ҳолатларда эр ёки хотиннинг розилиги керак эмаслигига ойдинлик киритиб ўтсак: мулк никоҳдан олдин сотиб олинган бўлса; эр ёки хотин мулкни ҳадя тариқасида олган бўлса; мулки эр ёки хотинга мерос бўлиб ўтган бўлса; эр ёки хотинга хонадон хусусийлаштирилиши натижасида тегишли бўлган бўлса; никоҳ шартномаси асосида мулк фақат бир кишига тегишли экани ёзилган бўлса.
Юқоридаги ҳолатда эр ўзига тегишли хонадонни турмуш қуришидан олдин сотиб олган. Шу боис бу мулк умумий мулк ҳисобланмайди ва эр мулкни тасарруф этишда хотинининг розилиги талаб қилинмайди.
Лекин қонуннинг яна бир томони бор. Агар никоҳ давомида эр-хотиннинг умумий мулки ёки улардан ҳар бирининг мол-мулки ёхуд эр ва хотиндан бирининг меҳнати ҳисобига мол-мулкнинг қиймати анча ошишига олиб келган маблағлар (капитал таъмирлаш, қайта қуриш, қайта жиҳозлаш ва бошқалар) қўшилгани аниқланса, суд қарори билан эр ёки хотиндан ҳар бирининг мол-мулки уларнинг биргаликдаги мулки, деб топилиши мумкин.
Тошкент вилояти Зангиота туманида хусусий амалиёт билан шуғулланувчи нотариус Зулфия Османованинг фикрича, уй эгаси уни сотаётганда шу уйда яшовчи вояга етган фуқароларни хабардор қилиши керак. Нотариус томонларнинг келишувига биноан, сотувчи рўйхатдан ўтган оила аъзоларини рўйхатдан чиқариш мажбуриятини ўз зиммасига олишини шартномада ёзиб қўяди.
Кўриниб турибдики, юқоридаги ҳолатда айнан шу амалиёт қўлланилган. Бироқ сотувчи зиммасига юклатилган мажбуриятни бажармаган. Харидор, яъни уйнинг янги эгаси судга хонадондаги бошқа шахсларни рўйхатдан чиқаришни талаб қилиб мурожаат қилган. Рўйхатда турувчилар бу ҳаракатдан норози бўлса, Фуқаролик ишлари бўйича судга мурожаат қилиши мумкин.
* * *
Яна бошқа бир ҳолатда аёл турмуш ўртоғининг касаллиги, яшаётган уйлари унга ота-онасидан мерос бўлиб қолгани, ўртада фарзанд йўқлиги, шунга қарамай уйни эри ўзига ўтказиб бермоқчи эканини, аммо бунга қариндошлари қаршилик қилаётганини билдирган. Бу ҳолатда эр уйни аёлига ҳадя қилиб бера оладими?
– Бу ҳолатда эр ўзига мерос бўлиб ўтган уй-жойни хоҳлаган шахсга, шу жумладан, аёлига ҳадя қилиш ҳуқуқига эга, – дейди нотариус Умид Жалилов. – Бундан ташқари, эр уй-жойни аёлига ҳадя шартномаси орқали ўтказиб берса, давлат божини имтиёзли равишда (яъни 50 фоиз) тўлаш ҳуқуқига эга. Мерос гувоҳномасида эрининг якка ўзи меросхўр бўлса, бошқа ҳеч кимнинг розилиги талаб қилинмайди.
Лекин бемор оғир ҳолатда, ўз ҳаракатларига жавоб бера олмаса, нотариус томонидан нотариал ҳаракатни рад этишга асос бўлиши мумкин.
Ўзбекистон Нотариал палатаси матбуот хизмати хабарига кўра, 2021 йилнинг биринчи ярмида кўчмас мулкни бегоналаштириш бўйича 148 750 битим тузилган. Шундан 108 723 таси олди-сотди қилинган. 27 752 ҳадя шартномаси тузилган. 139 та кўчмас мулкни айирбошлаш шартномаси тузилган. Эр ва хотиннинг умумий мол-мулкидаги улушига 2 426 гувоҳнома берилган. 1 249 никоҳ шартномаси тасдиқланган.
Айтиш жоизки, 2020 йил мобайнида никоҳ шартномаси тузиш ҳолати 423 тани ташкил этган. Статистик маълумотларга кўра, эр ва хотин ўртасидаги мулкий муносабатлар қонунийлаштирилаётгани кўпаяётганини кузатиш мумкин.
Нотариал палата томонидан ташкил этилган «Telegram» мессенжеридаги «Нотариус маслаҳати Чат» мулоқот гуруҳида аҳолини қизиқтирган саволларга узлуксиз жавоб бериб борилмоқда. Шу билан бирга нотариал ҳаракатлар билан боғлиқ ҳолатлар бўйича тушунтиришлар берилмоқда.
ЎзА асосида.
