Асосий воситани (эгаси эгаллаб турган кўчмас мулкни) инвестициявий кўчмас мулк тоифасига ўтказишни кўчмас мулкдан фойдаланишнинг хусусияти ўзгарганда амалга оширинг, масалан, эндиликда кўчмас мулк унинг мулкдори томонидан эгалланмасдан, операцион ижарага топширилаётган бўлса.
Бунда қуйидаги тан олиш мезонлари ишлаши керак (40-сон МҲХС IAS 16-б.):
• ташкилот келгусида ушбу инвестициявий кўчмас мулк билан боғлиқ бўлган иқтисодий наф олиши эҳтимолининг бўлиши;
• мазкур инвестициявий кўчмас мулкнинг бошланғич қиймати ишончли тарзда баҳоланиши.
Кўчмас мулкни инвестициявий кўчмас мулк ёки эгаси томонидан эгаллаб турилган кўчмас мулк сифатида таснифлашга доир мисоллар 40-сон МҲХС (IAS) 7–15-бандларида келтирилган.
Объектнинг вазифасини ўзгартириш санасидан олдин корхона 16-сон МҲХС (IAS) қоидаларини қўллаши керак, яъни кўчмас мулкни амортизациялаб, унинг қадрсизланишидан юзага келган зарарларни тан олинг, шунингдек қайта баҳолаш натижаларини акс эттиринг (агар актив қайта баҳоланган қиймати бўйича акс эттирилаётган бўлса).
Асосий восита адолатли қиймати бўйича акс эттирилаётган инвестициявий кўчмас мулкка ўтказилаётган санада активни адолатли қиймати бўйича акс эттиринг.
Инвестициявий кўчмас мулкнинг 16-сон МҲХС (IAS) бўйича баланс қиймати билан унинг адолатли қиймати бўйича ҳар қандай фарқни қайта баҳолаш сифатида ҳисобга олинг (16-сон МҲХС (IAS)).
Аниқлик киритамиз (40-сон МҲХС (IAS) 62-б.):
1) баланс қиймати камайган бўлса, бу камайишни фойда ёки зарар таркибида тан олинг
Агар кўчмас мулк бундан олдин қайта баҳоланган бўлса, қайта баҳолашдан қийматнинг оширилиши доирасидаги камайиш суммасини бошқа жами даромад таркибида тан олинг. Қайта баҳолашдан ўсган қиймат ҳисобига уни капитал ҳисобварақларида ҳисобдан чиқаринг. Қийматнинг қолган камайиш суммасини фойда ва зарарлар ҳақидаги ҳисоботга ҳисобдан чиқариш керак.
МИСОЛ. АВнинг баланс қийматини камайтириб, инвестициявий кўчмас мулк таркибига ўтказиш
Бино қайта баҳоланган қиймати бўйича (жамғарилган амортизация ва қадрсизланишидан зарарлар чегирилган ҳолда) АВ таркибида ҳисобда турибди.
Бино операцион ижарага берилиши сабабли инвестициявий кўчмас мулкка ўтказилиши керак.
Ҳисоб сиёсатига биноан инвестициявий кўчмас мулк адолатли қиймати бўйича ҳисобга олинади.
Бинони инвестициявий кўчмас мулкка ўтказиш санасида унинг баланс қиймати 500 млн сўм (жамғарилган амортизация билан бирга – 1 000 млн сўм) бўлган, адолатли қиймати 1 800 млн сўмга баҳоланган.
Бино олдин қайта баҳоланган бўлиб, 8520-«Асосий воситаларни қайта баҳолаш учун резерв» счётида 500 млн сўмлик сальдо мавжуд.
Кўчмас мулкнинг баланс қийматида юзага келаётган 1 700 млн сўмлик (3 500 – 1 800) камайиш капитал ҳисобварақларидаги қайта баҳолашдан 500 млн сўмлик ўсиш ҳисобига ҳисобдан чиқарилади, қолган – 1 200 млн сўм эса фойда ёки зарар таркибида тан олинади.
2) баланс қиймати ошган бўлса, бу кўпайишни қуйидагича ҳисобга олинг:
• олдин ушбу кўчмас мулкнинг қадрсизланишидан тан олинган зарар доирасидаги кўпайишни фойда ёки зарар таркибида танг олинг;
Кўпайиш суммаси ушбу объектнинг қадрсизланишидан аввалги даврларда кўрилган зарар тан олинмаганида белгиланадиган қийматгача (амортизацияни чегирган ҳолда) баланс қийматини тиклаш учун зарур бўлган суммадан кўп бўлмаслиги керак.
• кўпайиш суммасининг қолган қисмини бошқа жами даромад таркибида тан олинг ва қайта баҳолашдан ўсиш суммаси сифатида капитал ҳисобварағига кредитланг.
МИСОЛ. АВнинг баланс қийматини кўпайтириб, инвестициявий кўчмас мулк таркибига ўтказиш
АВ таркибида қайта баҳоланган қиймати бўйича (жамғарилган амортизация ва қадрсизланишидан зарарлар чегирилган ҳолда) бино акс эттирилган.
Бинони операцион ижарага беришга қарор қилингани сабабли у инвестициявий кўчмас мулкка ўтказилиши керак.
Ҳисоб сиёсатига биноан инвестициявий кўчмас мулк адолатли қиймати бўйича ҳисобга олинади.
Бинони инвестициявий кўчмас мулкка ўтказиш санасида унинг баланс қиймати 3 500 млн сўм (жамғарилган амортизация билан бирга – 1 000 млн сўм) бўлган, адолатли қиймати 3 800 млн сўмга баҳоланган.
Бундан олдин бино қайта баҳоланмаган. Бинонинг ўтказилиши санасида баланс қийматининг жами 300 млн сўмга (3 800 – 3 500) кўпайиши жами бошқа даромад таркибида тан олинади ва капитал ҳисобварағига қайта баҳолашдан ўсган қиймат сифатида кредитланади.
Инвестициявий мулкнинг кейинчалик чиқиб кетишида хусусий капитал таркибига киритилган қайта баҳолашдан ўсган қийматни тақсимланмаган фойда ҳисобварағига кўчириш мумкин. Қайта баҳолашдан ўсган қиймат ҳисобварағидан тақсимланмаган фойда ҳисобварағига кўчирилиши фойда ёки зарар орқали акс эттирилмайди, балки капиталга киритилган ўзгартиришлар ҳақидаги ҳисоботда ҳисобга олинади.
Иброҳим Аҳмадхонов, МҲХС бўйича эксперт,
Кирилл Попадюк, МҲХС бўйича эксперт.