Ишлаб чиқариш таннархи таннархи қандай шакллантирилади

I–III чораклар учун Фойда солиғи ҳисоб-китобига 2-илова 020-сатрида сотилган маҳсулотнинг (товар, иш ва хизматлар) таннархини акс эттиринг. Йил охирида таннарх баҳоси 2.1(а) ёки 2.1(б)-иловада уни аниқлаш усулига қараб миқдор ёки харажатлар моддалари бўйича шакллантирилади. Сотилган маҳсулот таннархи бухгалтерия ҳисобида 9100-гуруҳ счётларида акс эттирилади.

2.1(а) ва 2.1(б)-иловаларда бухгалтерия ҳисоби ва солиқ ҳисоби маълумотлари бўйича ишлаб чиқариш харажатлари акс эттирилади.

Сотилган маҳсулот (товар, хизмат) таннархини аниқлаш учун:

1) ишлаб чиқарилган маҳсулотга сарфланган харажатларни шакллантиринг;

2) маҳсулот бир бирлигининг таннархини аниқланг.

Сотилган маҳсулот таннархини ҳисоблаш учун маҳсулот бир бирлиги таннархини сотилган маҳсулот сонига кўпайтиринг.

МИСОЛ. Сотилган маҳсулот таннархини қандай аниқлаш мумкин

Корхона ҳисобот даврида 1 000 бирлик маҳсулот ишлаб чиқарди. Маҳсулот таннархига қуйидагилар киритилди:

● материаллар қиймати – 40 000 минг сўм;

● ишлаб чиқаришдаги ишчиларнинг иш ҳақи – 30 000 минг сўм;

● ишлаб чиқаришдаги ишчиларнинг МҲТФдан ижтимоий солиқ – 3 600 минг сўм;

● ишлаб чиқариш ускуналарининг амортизацияси – 6 400 минг сўм.

Жами 700 бирлик маҳсулот сотилди.

Бухгалтерия ҳисоби:

Тайёр маҳсулот бутун партиясининг таннархи – 80 000 минг сўм. Бироқ 9110-счётга фақатгина сотилган маҳсулот таннархи – 56 000 минг сўм киритилади. Бу сумма корхонанинг I–III чораги учун Фойда солиғи ҳисоб-китобига 2-илова 020-сатрида акс эттирилади.

Йил якуни бўйича тўлдириладиган 2.1(а) ва 2.1(б)-иловаларда, 0201-0204-сатрларда ишлаб чиқарилаётган маҳсулот таннархига тегишли ҳисобот даври харажатлари акс эттирилади. Сотилган маҳсулот таннархи унинг ҳажмидан келиб чиққан ҳолда автоматик тарзда шакллантирилади ва йиллик ҳисоб-китобга 2.1-илова 020-сатрида акс эттирилади.

Ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархига киритиладиган харажатларга қуйидагиларни қўшинг:

● моддий ишлаб чиқариш харажатлари (қайтариладиган чиқиндилар қийматини айирган ҳолда);

● ишлаб чиқариш тусидаги меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари;

● ишлаб чиқаришга тегишли бўлган ижтимоий суғуртага ажратмалар;

● ишлаб чиқариш мақсадидаги асосий воситалар ва номоддий активлар амортизацияси;

● ишлаб чиқариш мақсадидаги бошқа харажатлар.

Ишлаб чиқариш таннархини аниқлаш усуллари

Ишлаб чиқариш таннархини бир неча усул билан аниқлаш мумкин:

● оддий;

● меъёрий;

● буюртмали;

● босқичли.

Усулни танлашда қуйидагилар эътиборга олинади:

● маҳсулот тури ва номенклатураси;

● ишлаб чиқариш типи;

● тугалланмаган қурилишнинг бор-йўқлиги;

● ишлаб чиқариш циклининг давомийлиги.

Танланган усулни ҳисоб сиёсатида акс эттиринг.

Уларни батафсил кўриб чиқамиз.

Ишлаб чиқариш таннархини оддий усулда аниқлаш

Оддий усулни қуйидаги ҳолатларда қўлланг:

● бир хилдаги маҳсулот ишлаб чиқараётган бўлсангиз;

● тугалланмаган ишлаб чиқаришингиз бўлмаганда.

Ҳисобот давридаги барча ишлаб чиқариш харажатлари, шу жумладан, умумхўжалик тусидаги харажатларни шу даврда ишлаб чиқарилган маҳсулот таннархига киритинг (4-сон БҲМС 38-б.).

Маҳсулот бирлиги таннархини барча ишлаб чиқариш харажатларини ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг умумий сонига бўлиш орқали аниқланг.

МИСОЛ. Маҳсулот таннархини оддий усул билан қандай аниқлаш мумкин

Ҳисобот даврида 1 000 бирлик маҳсулот ишлаб чиқарилди. Корхонанинг ишлаб чиқариш харажатлари қуйидагилардан ташкил топди:

● материаллар – 40 000 минг сўм;

● ишлаб чиқаришдаги ходимларнинг иш ҳақи – 30 000 минг сўм;

● ижтимоий солиқ – 3 600 минг сўм;

● ишлаб чиқариш ускуналарининг амортизацияси – 10 000 минг сўм;

● бошқа ишлаб чиқариш харажатлари – 16 400 минг сўм.

Бухгалтерия ҳисоби:

Ишлаб чиқарилган маҳсулот бутун партиясининг ишлаб чиқариш таннархи – 100 000 минг сўм.

Маҳсулот бир бирлигининг таннархи: 100 000 / 1 000 = 100 минг сўм.

Ишлаб чиқариш таннархини меъёрий усул билан аниқлаш

Ишлаб чиқариш оммавий, серияли бўлса-ю, бунда харажатларнинг тежалиши ёки ортиқча сарфланмаслигини назорат қилмоқчи бўлсангиз, меъёрий усулни қўлланг (4-сон БҲМС 39-б.). Бундай назорат ишлаб чиқариш рентабеллиги паст бўлганда айниқса муҳимдир.

Бундан ташқари, оммавий ишлаб чиқаришда моддий харажатларни меъёрлар бўйича ҳисобдан чиқариш бухгалтернинг кундалик ишини осонлаштиради.

Бу усулни қўллаш учун:

● асосий харажатлар (материаллар, иш ҳақи, қўшимча харажатлар) бўйича нормативларни ишлаб чиқинг ва тасдиқланг;

● меъёрларни ишлаб чиқинг ва тасдиқланг;

● маҳсулотнинг ҳар бир тури учун меъёрий таннархни ҳисоб-китоб қилинг. Бошқача айтганда, харажатларнинг меъёрий калькуляциясини тузинг.

Айрим тармоқларнинг тасдиқланган, мавжуд меъёрларга риоя қилиши мажбурий ҳисобланади:

● қурилишда – қурилиш меъёрлари ва қоидалари (ҚМваҚ)га;

● фармацевтика, озиқ-овқат саноатида – рецептура меъёрларига.

Қолган ҳолларда меъёрларни ишлаб чиқишда қуйидагилардан фойдаланса бўлади:

● соҳангизга оид идоравий тавсиялардан;

● ишлаб чиқаришингизда аввалги даврларда ҳақиқатда қилинган харажатлардан.

МИСОЛ. Меъёрий таннарх қандай аниқланади

Корхона «А» маҳсулот бирлиги учун қуйидаги ­меъёрларни тасдиқлади:

● 1-материал сарфи – 1 кг 20 000 сўмдан;

● 2-материал сарфи – 3 кг 10 000 сўмдан;

● 5-разрядга эга ишчининг вақт меъёри – 10 000 сўмдан – 2,5 меъёр соат;

● қўшимча харажатлар – бевосита харажатларнинг 15%и.

«А» маҳсулот учун меъёрий калькуляция:

«А» маҳсулот бирлигининг меъёрий таннархи – 89 700 сўм.

Ой давомида харажатларни тасдиқланган меъёрлар бўйича ҳисобдан чиқаринг.

Ой охирида:

1) меъёрий харажатларни ҳақиқатдаги харажатлар билан таққосланг;

2) юзага келган оғишларни таҳлил қилинг;

3) агар номувофиқликлар келгусида қайтариладиган объектив сабабларга кўра юзага келган бўлса, меъёрларни уларни ҳисобга олиб, қайта кўриб чиқинг;

4) ҳисобот ойи ҳисобида оғишларни акс эттиринг.

Меъёрий харажатларга оғишликлар турли сабабларга кўра пайдо бўлиши мумкин. Мисол учун, моддий харажатлар бўйича оғишлар:

● материаллар нархининг ошиши;

● ускуна нотўғри созланганлиги натижасида харажатнинг ортиши;

● ўғирлик келтириб чиқариши мумкин.

Меҳнат сарфлари бўйича эса:

● ўзгача малакага эга ишчиларнинг жалб қилиниши;

● ишчининг меҳнат унумдорлигининг ўзгартирилиши;

● нуқсонли маҳсулотга қўшимча ишлов бериш зарурати келтириб чиқариши мумкин.

Номувофиқликларни таҳлил қилиш натижасида энг аниқ меъёрларга эга бўлиш билан бирга ортиқча харажатларни бартараф этиш чораларини ўз вақтида кўриш имконига ҳам эга бўласиз.

Ишлаб чиқариш таннархини буюртмали усул билан аниқлаш

Бу усул алоҳида буюртмаларни бажариш пайтида қўл келади. Уни қўллаётганда буюртма бўйича харажатларни буюртма бажарилиши охирига етганида унинг таннархига ҳисобдан чиқаринг. Бунда ҳисобот даври охирида тугалланмаган буюртмалар мавжуд бўлиши мумкин, бинобарин, тугалланмаган ишлаб чиқариш ҳам бўлади (4-сон БҲМС 40-б.).

Агар буюртма доирасида бир хилдаги маҳсулот ишлаб чиқараётган бўлсангиз, маҳсулот бирлигининг таннархини буюртма таннархининг маҳсулот бирликлари сонига бўлиш орқали аниқланг.

Бу усулни шунингдек ишлаб чиқариш таннархи аниқланиши керак бўлган хизматларни кўрсатиш пайтида ҳам қўллаш қулай.

Харажатларни ҳисобга олиш ҳисобварақларини буюртмалар ва маҳсулот (ишлар, хизматлар) турлари кесимида юритинг.

МИСОЛ. Маҳсулот таннархини буюртмали усул бўйича қандай аниқлаш мумкин

Корхона июнь ойида 1-сонли буюртма бўйича 1 000 бирлик маҳсулот ишлаб чиқарди ва 2-сонли буюртма устида иш олиб боришда давом этмоқда.

Июнь охирига келиб 2-сонли буюртма тугалланганича йўқ.

Июнь ойида корхонанинг қуйидаги харажатлари ҳисобдан чиқарилди:

● 1-сонли буюртма бўйича:

– материаллар сарфи – 50 000 минг сўм;

– иш ҳақи – 20 000 минг сўм;

– ижтимоий солиқ – 2 400 минг сўм;

– бошқа ишлаб чиқариш харажатлари – 15 000 минг сўм;

● 2-сонли буюртма бўйича:

– материаллар сарфи – 20 000 минг сўм.

Бухгалтерия ҳисоби:

Июнь ойида 1-сонли буюртма таннархи аниқланди – 87 400 минг сўм. Бу буюртма бўйича маҳсулот бир бирлигининг таннархи:

● 87 400 / 1 000 = 87,4 минг сўмни ташкил қилди.

2-сонли буюртма ҳали поёнига етмагани сабабли, июнь ойининг охирида 2010-«Асосий ишлаб чиқариш» счёти дебети бўйича 20 000 минг сўм сальдо қолмоқда. Бу 2-сонли буюртма бўйича тугалланмаган ишлаб чиқариш суммасидир.

Ишлаб чиқариш таннархини босқичли усул билан аниқлаш

Бу ерда босқич – ишлаб чиқариш жараёнининг муайян операцияси амалга ошириладиган палласи.

Мазкур усул икки турга бўлинади:

● ярим тайёр маҳсулотли;

● ярим тайёр маҳсулотсиз.

Ярим тайёр маҳсулотли усулда таннарх ҳар бир босқичда аниқланади. Бунда ҳар бир кейинги босқич таннархига аввалги босқичлар ва жорий босқич харажатлари киритилади. Охирги босқичдаги маҳсулот таннархи бутун тайёр маҳсулотнинг таннархи ҳисобланади.

Ҳар бир босқич натижаси – ярим тайёр маҳсулотлардир. Уларни 2110-«Ўз ишлаб чиқариш ярим тайёр маҳсулотлари» счётида ҳисобга олинг.

МИСОЛ. Ишлаб чиқариш таннархини аниқлашнинг босқичли ярим тайёр маҳсулотли усулини қандай қўллаш мумкин

Корхона маиший техника ишлаб чиқаради. Биринчи босқичда 1 000 дона бутловчи буюм ишлаб чиқарилди. Унинг 800 таси маиший техникани йиғишда ишлатиладиган ярим тайёр маҳсулот сифатида – иккинчи босқичга, 200 таси – сервис марказлари ва таъмирлаш билан шуғулланувчи устахоналарга реализацияга берилди.

Ҳисобот давридаги биринчи босқич харажатлари:

● хом ашё ва материаллар – 50 000 минг сўм;

● иш ҳақи – 20 000 минг сўм;

● ижтимоий солиқ – 2 400 минг сўм;

● бошқа харажатлар – 10 000 минг сўм.

Иккинчи босқич харажатлари:

● материаллар – 10 000 минг сўм;

● иш ҳақи – 10 000 минг сўм;

● ижтимоий солиқ – 1 200 минг сўм;

● бошқа харажатлар – 5 000 минг сўм.

Бухгалтерия ҳисоби:

Биринчи босқичда бутловчи буюмлар таннархи 82 400 минг сўмни, бир бирлик таннархи – 82,4 минг сўмни (82 400 / 1 000) ташкил қилди.

65 920 минг сўмлик (82,4 х 800) 800 та бутловчи буюм ярим тайёр маҳсулот сифатида йиғишга топширилди. Уларнинг таннархи тайёр маиший техника таннархига киритилди, у эса қолган харажатларни ҳисобга олган ҳолда 92 120 минг сўмни ташкил қилди.

Маиший техника бир бирлигининг таннархи 115,15 минг сўмни (92 120 / 800) ташкил қилди.

Ярим тайёр маҳсулотсиз усулда ҳар бир босқичдаги харажатларни алоҳида ҳисобга олинг. Тайёр маҳсулот (ишлар, хизматлар) таннархига ўтиб бўлинган босқичлар харажатлари киритилади (4-сон БҲМС 41-б.).

Бу усулни турли конфигурациядаги маҳсулот ишлаб чиқарганда қўллаган яхши. Масалан, бир русумга тегишли ҳар хил моделдаги машиналар ишлаб чиқарилганда, уларнинг бирида кондиционер бўлса, иккинчисида бўлмаслиги мумкин, ҳолбуки, иккаласининг ишлаб чиқариш технологик жараёни деярли бир хил. Аммо биринчи моделда кондиционер ўрнатиш ва уни синовдан ўтказиш босқичи қўшилган бўлади.

Шу тариқа, маҳсулот таннархи уни ишлаб чиқариш жараёнида ўтилган алоҳида босқичларнинг харажатларини қўшиш билан ҳосил бўлади.

Бу усулни комплекс хизматлар кўрсатилганда ҳам қўллаш қулай. Дейлик, саёҳатни шакллантиришда бир мижоз 5 та, яна бошқа мижоз 3 та экскурсия буюртирди. Бунда иккала буюртмачи ҳам битта сайёҳлик гуруҳидан. Ўз-ўзидан аёнки, улар учун хизматлар таннархи ҳар хил бўлади.

Босқичли ярим тайёр маҳсулотсиз усул қўлланиладиган бўлса, ҳар бир экскурсияни алоҳида босқич сифатида кўриб чиқса бўлади ва мижоз буюртмасидан келиб чиқиб, саёҳат таннархини саёҳатга кирувчи ҳар бир босқич харажатлари суммаси сифатида ҳосил қилиш мумкин.

Биргаликда ишлаб чиқариладиган маҳсулот таннархини аниқлаш

Битта хом ашёдан битта ишлаб чиқариш жараёнида ҳар хил турдаги маҳсулотлар ишлаб чиқарсангиз бўлади. Улар биргаликда ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар деб аталади.

Мисол учун, корхона икки хил ширин булочка ишлаб чиқаради. Бири – майизли, иккинчиси – жемли. Бунинг учун хамир қорилиб, бир қисмига майиз аралаштирилади, иккинчи қисмига эса булочка ясаш пайтида жем солинади. Натижада таннархи ва сотиш нархи билан бир-биридан фарқланадиган икки хил маҳсулот пайдо бўлади. Ана шу биргаликда ишлаб чиқариладиган маҳсулот ҳисобланади.

Биргаликда ишлаб чиқариладиган маҳсулот ҳар бир турининг таннархи қандай аниқланади? Мисол учун, булочка мисолида хамир қориш харажатларини қандай қилиб ажратса бўлади?

Буни икки усулда амалга ошириш мумкин:

● натурал кўрсаткичлардан фойдаланиш усули;

● бўлиниш нуқтасидаги реализация қилиш қиймати асосида.

Натурал кўрсаткичлар усулида таннархни аниқлаш

Натурал кўрсаткичлардан фойдаланиш усулида биргаликдаги харажатларни маҳсулотнинг ҳар бир турига унинг натурал кўрсаткичларида ифодаланган ишлаб чиқаришнинг умумий ҳажмидаги улушига мутаносиб равишда тақсимланг (4-сон БҲМС 43-б.).

МИСОЛ. Натурал кўрсаткичлардан фойдаланиш усулида биргаликда ишлаб чиқариладиган маҳсулот таннархини қандай аниқлаш мумкин

Корхона бир хил хамирдан ҳар куни икки хилдаги – ҳар бир хили 1 000 донадан бўлган булочка ишлаб чиқаради. Хамир қориш харажатлари – 6 000 минг сўм.

Қўшимча ишлаб чиқариш харажатлари:

● 1-сонли булочка – 500 минг сўм;

● 2-сонли булочка – 1 000 минг сўм.

Хамир 2 000 та булочкага мўлжаллангани сабабли, уни тайёрлаш бўйича умумий харажатларни икки турдаги маҳсулотга бўламиз:

6 000 / 2 000 х 1 000 = 3 000 минг сўм.

Маҳсулот ҳар бир турининг таннархини аниқлаймиз:

● 1-сонли булочка:

3 000 + 500 = 3 500 минг сўм;

● 2-сонли булочка:

3 000 + 1 000 = 4 000 минг сўм.

Ҳар бир турдаги маҳсулот бир бирлигининг таннархи:

● 1-сонли булочка:

3 500 / 1 000 = 3,5 минг сўм;

● 2-сонли булочка:

4 000 / 1 000 = 4 минг сўм.

Бўлиниш нуқтасидаги реализация қилиш қиймати асосида таннархни аниқлаш

Бўлиниш нуқтасидаги реализация қилиш қиймати асосидаги усулни қўллаётганда, умумий харажатларни маҳсулотнинг ҳар бир турига, унинг реализация қилишдан олиниши тахмин қилинаёган умумий тушумдаги улушига мутаносиб равишда, тақсимланг.

МИСОЛ. Бўлиниш нуқтасидаги реализация қилиш қиймати асосида ишлаб чиқариладиган маҳсулот таннархини қандай аниқлаш мумкин

Хамир қориш харажатлари – 6 000 минг сўм.

Қўшимча ишлаб чиқариш харажатлари:

● 1-сонли булочка – 500 минг сўм;

● 2-сонли булочка – 1 000 минг сўм.

● Тайёр булочкалар сотиладиган нарх:

1-сонли булочка – 5 минг сўм;

2-сонли булочка – 6 минг сўм.

● Сотишдан кутилаётган тушум:

1-сонли булочка – 5 000 минг сўм;

2-сонли булочка – 6 000 минг сўм.

● Хамирни тайёрлаш бўйича умумий харажатларни сотишдан кутилаётган тушумга мутаносиб равишда икки турдаги маҳсулотга бўламиз:

1-сонли булочка:

6 000 / (5 000 + 6 000) х 5 000 = 2 727 минг сўм;

2-сонли булочка:

6 000 / (5 000 + 6 000) х 6 000 = 3 273 минг сўм.

● Маҳсулот ҳар бир турининг таннархини қўшимча харажатларни ҳисобга олган ҳолда аниқлаймиз:

1-сонли булочка:

2 727 + 500 = 3 227 минг сўм;

2-сонли булочка:

3 273 + 1000 = 4 273 минг сўм.

● Ҳар бир турдаги маҳсулот бир бирлигининг таннархи:

1-сонли булочка:

3 227 / 1000 = 3,227 минг сўм;

2-сонли булочка:

4 273 / 1000 = 4,273 минг сўм.

Кўриб турганимиздек, турлича усулларни қўллаш натижасида биргаликда ишлаб чиқариладиган маҳсулот таннархининг қийматлари ҳам турлича, шу сабабли ҳисоб сиёсатида сиз танлаган усулни албатта кўрсатиб ўтинг.

Биргаликда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг алоҳида турларига қўшимча ишлов берилган тақдирда, ўз-ўзидан унинг нархи ҳам бошқача бўлади, мазкур ҳолда таннархни аниқлаш учун қуйидаги усуллардан фойдаланинг:

● реализация қилишнинг соф қиймати усули;

● реализация қилишдан олинадиган ялпи фойданинг доимий улуши усули.

Реализация қилишнинг соф қиймати усули бўйича таннархни аниқлаш

Бу усулни қўллар экансиз, биргаликда ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг ҳар бир тури учун реализация қилишнинг соф қийматини аниқланг. Бунинг учун тахмин қилинаётган реализация қиймати билан ҳақиқий қўшимча харажатлар ўртасидаги фарқни топинг. Умумий харажатларни реализация қилишнинг соф қийматига мутаносиб равишда бўлинг.

МИСОЛ. Биргаликда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг таннархини реализация қилишнинг соф қиймати усулида қандай аниқлаш мумкин

Корхона икки турдаги маҳсулотни биргаликда ишлаб чиқармоқда.

Умумий харажатлар 20 000 минг сўмни ташкил қилди.

Реализация қилишдан олинадиган ялпи фойданинг доимий улуши усули ёрдамида умумий харажатларни тақсимлаш

Биргаликда ишлаб чиқарилган маҳсулотларни реализация қилишдан олинадиган ялпи фойда фоизи уларнинг ҳар бир туридан бир хил бўлади деб олдиндан тахмин қилинади.

Бу усулни қўллаётганда:

1) ялпи фойда фоизини ҳисоблаб чиқинг;

2) маҳсулот ҳар бир турининг таннархини аниқланг;

3) умумий харажатларни тақсимланг.

МИСОЛ. Реализация қилишдан олинадиган ялпи фойданинг доимий улуши усули ёрдамида умумий харажатларни қандай тақсимлаш мумкин

Корхона 2 турдаги маҳсулотни биргаликда ишлаб чиқармоқда.

Умумий харажатлар 20 000 минг сўмни ташкил қилди.

*Ялпи фойда = Реализация қиймати – умумий харажатлар – қўшимча харажатлар.

(17 500 + 15 000) – 20 000 – (5 000 + 2000) = 5 500 минг сўм.

Ялпи фойданинг фоизи = Ялпи фойда : Реализация қилиш қиймати х 100.

5 500 / (17 500 + 15 000) х 100 = 16,92%.

Реализация қилишдан олинадиган ялпи фойданинг доимий улуши усули ёрдамида умумий харажатларни тақсимлар экансиз, ялпи фойда барча турдаги маҳсулотларга бир текис тақсимланишини таъминлаган бўласиз. Тақсимлашнинг бошқа усуллари эса реализация қилишдан зарар кўришга олиб келиши мумкин.

Таннархни ҳисоб-китоб қилишнинг ҳар хил усуллари турли солиқ оқибатларига олиб келиши сабабли, танлаган усулингизни ҳисоб сиёсатида албатта акс эттиринг.

Қўшимча маҳсулотлар бўлганда уларнинг таннархини аниқлаш

Қўшимча маҳсулот асосий маҳсулотдан нархининг анча пастлиги билан фарқ қилади. Унинг ишлаб чиқарилиши одатда режалаштирилмайди. Бу алоҳида турдаги ишлаб чиқаришларнинг муқаррар натижасидир. Масалан, пахтага ишлов бериш натижасида ҳосил бўладиган тола ва кунжара шундай маҳсулотга киради.

Асосий ва қўшимча маҳсулот таннархини қандай ажратса бўлади?

Асосий маҳсулот таннархини аниқлашда қўшимча маҳсулотнинг жорий қиймати ёки уни реализация қилишнинг соф қийматини умумий ишлаб чиқариш харажатларидан чиқариб ташланг. Харажатларнинг қолган қисмини асосий маҳсулот таннархига киритинг (4-сон БҲМС 46-б.).

Бунинг учун:

● қўшимча маҳсулотнинг ҳақиқатда реализация қилиниши усули;

● ҳақиқатда ишлаб чиқарилган қўшимча маҳсулот усулидан фойдаланинг.

Қўшимча маҳсулотнинг ҳақиқатда реализация қилинишини ҳисобга олган ҳолда таннархни аниқлаш

Бу усулни қўллаётганда:

1) ишлаб чиқарилган маҳсулот таннархини аниқланг. Бунда умумий харажатларни асосий маҳсулот таннархига киритинг. Қўшимча маҳсулот таннархи фақатгина уни қўшимча ишлаш харажатларидан, агар улар мавжуд бўлса, ташкил топади;

2) реализация қилинган асосий маҳсулот таннархини қўшимча маҳсулотни реализация қилиш қийматига камайтиринг.

Агар қўшимча маҳсулотингиз бўлса, Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботда фақатгина асосий маҳсулотни сотишдан олинган тушумни акс эттиринг (010-сатр).

020-сатрда сотилган асосий маҳсулотни ишлаб чиқариш таннархи суммасини – уни қўшимча маҳсулотни сотиш қийматига камайтирган ҳолда, шунингдек, қўшимча маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини акс эттиринг.

Бунда молиявий натижа бузилмайди!

МИСОЛ. Қўшимча маҳсулотнинг ҳақиқатда реализация қилинишини ҳисобга олган ҳолда таннархни қандай аниқлаш мумкин

Корхона: «А» – асосий; «В» – қўшимча маҳсулот ишлаб чиқармоқда. Умумий ишлаб чиқариш харажатлари – 20 000 минг сўм. Қўшимча «В» маҳсулотга қўшимча ишлов бериш харажатлари – 500 минг сўм.

Ишлаб чиқарилди:

● «А» маҳсулот – 1 000 кг;

● «В» маҳсулот – 50 кг.

Сотилди (ҚҚСни ҳисобга олмасдан):

● «А» маҳсулот – 17 500 минг сўмга 700 кг;

● «В» маҳсулот– 250 минг сўмга 20 кг.

Асосий «А» маҳсулотнинг таннархи умумий ишлаб чиқариш харажатларига, яъни 20 000 минг сўмга тенг.

1 кг «А» маҳсулотнинг таннархи: 20 000 / 1 000 = 20 минг сўм.

Сотилган «А» маҳсулот таннархини «В» маҳсулотни сотиш қийматига камайтирамиз:

700 х 20 – 250 = 13 750 минг сўм.

Бухгалтерия ҳисоби:

Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботда қуйидагиларни акс эттирамиз:

● 010-«Сотишдан олинган соф тушум» сатрида – 17 500 минг сўм;

● 020-«Сотилган маҳсулот таннархи» сатрида – 13 950 минг сўм (14 000 – 250 + 200).

Ҳақиқатда ишлаб чиқарилган қўшимча маҳсулотни ҳисобга олган ҳолда таннархни аниқлаш

Бу усулни қўллаганда:

1) қўшимча маҳсулот бутун партиясининг тахмин қилинаётган соф сотиш қийматини унинг тахмин қилинаётган сотиш қиймати билан қўшимча ишлов бериш харажатлари ўртасидаги фарқ сифатида аниқланг;

2) умумий харажатларни қўшимча маҳсулотнинг тахмин қилинаётган соф сотиш қийматига камайтиринг;

3) асосий маҳсулотнинг бир бирлиги таннархини аниқланг.

МИСОЛ. Ҳақиқатда ишлаб чиқарилган қўшимча маҳсулотни ҳисобга олган ҳолда таннархни қандай аниқлаш мумкин

Корхона: «А» – асосий; «В» – қўшимча маҳсулот ишлаб чиқармоқда. Умумий ишлаб чиқариш харажатлари – 20 000 минг сўм. Қўшимча «В» маҳсулотга қўшимча ишлов бериш харажатлари – 500 минг сўм.

Ишлаб чиқарилди:

● «А» маҳсулот – 1 000 кг;

● «В» маҳсулот – 50 кг.

Сотилди (ҚҚСни ҳисобга олмасдан):

● «А» маҳсулот – 25 минг сўмдан 700 кг – 17 500 минг сўмга;

● «В» маҳсулот – 12,5 минг сўмдан 20 кг – 250 минг сўмга.

«В» маҳсулотнинг тахмин қилинаётган соф сотиш қиймати:

50 кг х 12,5 – 500 = 125 минг сўмни ташкил қилади.

Асосий «А» маҳсулотнинг таннархи «В» маҳсулотнинг тахмин қилинаётган соф сотиш қийматига камайтирилган умумий харажатларга, яъни:

20 000 – 125 = 19 875 минг сўмга тенг.

Ҳисобдан чиқариш амалга ошириладиган «А» маҳсулот бир бирлигининг таннархи:

19 875 / 1 000 кг = 19,875 минг сўмни ташкил қилади.

Бухгалтерия ҳисоби:

Ҳисоботда сиз умумий ишлаб чиқариш харажатларини қўшимча маҳсулотни сотишнинг тахмин қилинаётган соф қиймати суммасига камайтирилишини акс эттиришингиз керак. Бунинг учун қўшимча счётдан фойдаланиш тавсия этилади. Масалан, 3510-«Ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулот».

3510-счёт дебетида:

● асосий «А» маҳсулот бўйича – ҳақиқатдаги умумий харажатлар;

● қўшимча «В» маҳсулот бўйича – унга ишлов бериш харажатлари акс эттирилади.

3510-счёт кредитида эса:

● асосий «А» маҳсулот бўйича – унинг «В» маҳсулотнинг тахмин қилинаётган соф сотиш қийматига камайтирилган таннархи (умумий харажатлар);

● қўшимча «В» маҳсулот бўйича – унинг тахмин қилинаётган сотиш қиймати.

«В» маҳсулотни сотиш қиймати бўйича ҳисобга оламиз, зеро «А» маҳсулот таннархи «В» маҳсулот бутун партиясининг тахмин қилинаётган соф сотиш қийматига дарҳол тузатилган. Бу билан молиявий натижа бузилмайди.

«В» маҳсулотга қўшимча ишлов берилган тақдирда, уни қўшимча харажатларга камайтирилган сотиш қиймати бўйича ҳисобга оламиз.

Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботда қуйидагиларни акс эттирамиз:

● 010-«Сотишдан олинган соф тушум» сатрида – 17 500 минг сўм;

● 020-«Сотилган маҳсулот таннархи» сатрида – 13 912,5 минг сўм.

Тайёр маҳсулотни ҳисоб нархлари бўйича ҳисобдан чиқариш

Сотилган маҳсулот (товарлар, ишлар ва хизматлар)нинг ҳақиқий таннархи 9100-гуруҳга кирувчи счётларда акс эттирилади.

Бироқ ҳақиқий таннарх ой охирида шакллантирилади, ой давомида эса тайёр маҳсулот сотилмоқда.

Тайёр маҳсулот таннархи ҳали аниқланмаган бўлса, уни қандай қиймат бўйича ҳисобдан чиқариш керак?

Бунинг учун ҳисобга олинган нархлардан фойдаланиш мумкин бўлади:

● режали (меъёрий) таннарх;

● тайёр маҳсулотнинг аввалги даврлардаги ҳақиқий таннархи;

● маҳсулотнинг корхонадан бериладиган (улгуржи) нархи ва ҳ.к.

Ҳисобга олинган нархларни шакллантириш тартибини ҳисоб сиёсатида акс эттиринг.

Пировардида маҳсулотнинг ҳақиқий таннархи бўйича ҳисобдан чиқарилишини акс эттиришингиз керак бўлади. Бунинг учун:

1. Ҳисобот ойи охирида қуйидаги формула бўйича ҳақиқий таннархни ва унинг ҳисобга олинган таннархга номувофиқлик фоизи (НФ)ни аниқланг:

НФ = (Н_об + Н_о) / (ҲҚ_об + ҲҚ_о) х 100,

Бу ерда:

Н_об – ой бошидаги маҳсулот қолдиқлари бўйича номувофиқлик;

Н_о – бир ойда ишлаб чиқарилган маҳсулот бўйича номувофиқлик;

ҲҚ_об – ой бошидаги қолдиқларнинг ҳисобга олинадиган қиймати;

ҲҚ_о – ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг ҳисобга олинадиган қиймати.

2. Юклаб жўнатилган маҳсулот бўйича номувофиқлик суммаси (НС)ни қуйидаги формула бўйича аниқланг:

НС = х НФ,

бу ерда:

ҲН – маҳсулотнинг ҳисобга олинган нархи;

НФ – номувофиқлик фоизи.

3. Номувофиқлик суммасини ҳисобда акс эттиринг. Бунинг учун ёрдамчи ҳисобварақни, масалан, 3510-«Ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулот» счётини ишлатишингиз мумкин.

МИСОЛ. Маҳсулотни ҳисобга олинган нархлар бўйича қандай ҳисобга олиш мумкин

Корхона тайёр маҳсулотлар ҳисобини ҳисобга олинган нархлар бўйича юритади. Ҳисобот ойи учун маҳсулотни сотишдан олинган даромад 35 000 минг сўмни ташкил қилди.

Маҳсулот бўйича қуйидаги маълумотлар мавжуд:

Бухгалтерия ҳисоби:

9110-счёт дебети бўйича ҳисобга олинган таннарх билан ҳақиқий ва ҳисобга олинган таннарх ўртасидаги номувофиқлик йиғиндиси сифатида сотилган маҳсулотнинг жами ҳақиқий таннархи акс эттирилади:

19 800 + 8 662,5 = 28 462,5 минг сўм.

Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботда қуйидагилар акс эттирилади:

● 010-«Сотишдан олинган соф тушум» сатрида – 35 000 минг сўм;

● 020-«Сотилган маҳсулот таннархи» сатрида – 28 462,5 минг сўм.

3510-счёт бўйича ҳисобот ойининг охиридаги сальдо – бу ҳақиқий таннархнинг ҳисобга олинган таннархга мувофиқ келмаган суммаси бўлиб, у сотилмаган маҳсулот қолдиғига тўғри келади. Бу сумма маҳсулот қолдиғи сотилгани сайин унинг ҳисобга олинган таннархи ва 0,4375 коэффициентининг кўпайтмасига тенг суммада камайиб боради.

Дилшод СУЛТОНОВ, солиқ солиш ва молиявий ҳисоб бўйича эксперт,
Наталья МЕМЕТОВА, «Норма» эксперти.