Калькуляция – маҳсулот бирлиги таннархини ҳисоблаш усули. Маҳсулот таннархини бошқариш, унинг даражасини назорат қилиш, пасайтириш захираларини аниқлаш ва нархларни белгилаш мақсадида унинг маълумотларидан фойдаланилади.
Калькуляциялаш жараёнини қуйидаги босқичларга бўлиш мумкин:
● ҳисоб объектлари бўйича калькуляция моддалари кесимида бошланғич харажатларни жамлаш, гуруҳлаш ва деталлаштириш;
● тўлиқ яроқсиз маҳсулот таннархини аниқлаш;
● ишлаб чиқариш чиқиндилари ва қўшимча маҳсулотни баҳолаш;
● тугалланмаган ишлаб чиқаришни баҳолаш;
● маҳсулот бирлиги таннархини ҳисоблаб чиқариш.
Харажатлар ҳисоби ва маҳсулот таннархини калькуляциялаш ўзаро алоқадор ва бир-бирига боғлиқ ҳисобланади. Ишлаб чиқариш харажатлари бухгалтерия ҳисоби маълумотлари таннархни ҳисоблаш учун асос бўлади. Айни пайтда харажатлар ҳисоби таннархни калькуляциялаш, назорат қилиш ва бошқариш учун зарур бўлган тартибда ташкил этилади.
Таннархни калькуляциялаш усуллари
|
Усул
|
Тавсифи
|
|
Норматив
|
Нормалар ва норматив харажатлар, маҳсулот бирлиги таннархининг норматив калькуляциясини тузиш, тўғри расмийлаштириш ҳамда амалдаги нормалар ва улардан фарқланишлар бўйича харажатлар ҳисобига асосланган
|
|
Тўғридан-тўғри ҳисоб-китоб қилиш |
Бутун маҳсулот таннархи харажатларни тўғридан-тўғри ҳисобга олиш асосида аниқланади, бирлик таннархи эса ушбу маҳсулот бўйича харажатларнинг умумий ҳажмини унинг сонига бўлиш йўли билан ҳисобланади. Харажатларни ҳисобга олиш объектлари калькуляциялаш объекти билан мос келганда қўлланилади |
|
Харажатларни қўшиш
|
Маҳсулот таннархи маҳсулотнинг айрим қисмлари ёки уни тайёрлаш жараёнлари бўйича харажатлар суммаси сифатида белгиланади. Харажатларни ҳисобга олиш учун қайта ишлов бериш методидан фойдаланиладиган ишлаб чиқаришларда қўлланилади |
|
Қўшимча маҳсулот харажатларини чиқариб ташлаш
|
Маҳсулотни асосий, қўшимча ва чиқиндиларга бўлишга асосланган. Асосий маҳсулот таннархини аниқлаш учун қўшимча маҳсулотлар ва чиқиндилар илгари аниқланган нархлар бўйича умумий харажатлардан чиқариб ташланади
|
|
Харажатларни мутаносиб тақсимлаш
|
Харажатларнинг жамлама ҳисоби чиқарилаётган маҳсулот гуруҳига қараб ташкил этилади, гуруҳлар ичидаги харажатлар эса танланган базага мутаносиб равишда унинг алоҳида турларига тақсимланади. Битта технологик циклда бир-бирига боғлиқ бўлган, уларга харажатларни тўғридан-тўғри киритиб бўлмайдиган маҳсулотларнинг бир нечта турларини бир вақтнинг ўзида ишлаб чиқарганда қўлланилади
|
|
Аралаш
|
Ҳар бирини қўллашнинг имкони бўлмаса ёки таннархнинг асосли ҳисоблаб чиқарилишини таъминламаса, санаб ўтилган бир нечта усулни ўзида бирлаштиради
|
Калькуляциялаш усулларидан ташқари, калькуляция турлари фарқланади. Тузилган вақтига қараб дастлабки (маҳсулот тайёрлаш жараёнигача тузиладиган) ва кейинги (тайёрлангандан кейин тузилган) калькуляцияга ажратилади.
|
Калькуляция тури
|
Тавсифи
|
|
Дастлабки
|
|
|
Прогноз
|
Прогноз нормалар ва нормативлар асосида тузилади. Бир нечта вариантларда маҳсулотларни ишлаб чиқаришга эҳтимолий харажатларни тавсифлайди
|
|
Лойиҳа
|
Маҳсулотнинг янги турлари ишлаб чиқарилиши, янги технологик жараёнлар ишлаб чиқилиши, ихтиролар ва рационализаторлик таклифлари жорий этилишини иқтисодий асослаш учун тузилади
|
|
Режали
|
Бир йил ва чораклар бўйича йўл қўйиладиган прогноз нормалар ва нормативлар асосида тузилади. Маҳсулотнинг тегишли турларини ишлаб чиқариш харажатларининг чекланган ҳажми бўйича корхона ва унинг бўлинмаларига топширилган вазифадан иборат бўлади
|
|
Смета
|
Режалисининг бир тури ҳисобланади. Бир марта ишлаб чиқариладиган маҳсулотга тузилади. Харидорлар ва буюртмачилар билан ҳисоб-китоб қилишда нархларни белгилаш ҳамда ишлаб чиқариш харажатларини асослаш учун қўлланилади
|
|
Норматив
|
Ой бошида амалда бўлган харажатлар нормалари ва нормативлари асосида ҳисобланади. Режали ва прогноздан фарқли равишда уни тузиш пайтидаги таннарх даражасини акс эттиради
|
|
Кейинги
|
|
|
Ҳақиқий
|
Режада (прогнозда) назарда тутилган харажатларнинг калькуляция моддалари бўйича бухгалтерия ҳисоби маълумотлари асосида тузилади. Унда дастлабки калькуляцияда назарда тутилмаган харажатлар ва йўқотишлар ҳам акс эттирилади
|
ТАЙЁР МАҲСУЛОТ ҲИСОБИ
Тайёр маҳсулот – технологик ишлов беришнинг барча босқичларидан ўтган ва белгиланган талабларга (буюртмачининг, давлат стандартлари, техник шартлар) мувофиқ келувчи буюмлар. Унинг ҳисоби турлари, навлари ва сақлаш жойлари бўйича натурал ва қиймат кўрсаткичларида юритилади.
Қабул қилинган ҳисоб сиёсатига қараб тайёр маҳсулот ҳақиқий ишлаб чиқариш таннархи ёки ҳисобдаги нархлари бўйича ҳисобга олиниши мумкин.
ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ТАННАРХИ БЎЙИЧА
Асосан маҳсулот номенклатураси чекланган майда ёки индивидуал ишлаб чиқаришларда ушбу ҳисобга олиш усулидан фойдаланилади.
Маҳсулотнинг ҳақиқий ишлаб чиқариш таннархи, яъни барча бевосита ва билвосита ишлаб чиқариш харажатлари ой давомида 2010-«Асосий ишлаб чиқариш», 2310-«Ёрдамчи ишлаб чиқариш», 2710-«Хизмат кўрсатувчи хўжаликлар» харажатларни ҳисобга олувчи счётларида жамланиб, сўнгра 2810-«Омбордаги тайёр маҳсулотлар» счёти дебетига ҳисобдан чиқарилади.
МИСОЛ. Асосий ишлаб чиқаришнинг маҳсулот туркумини ишлаб чиқариш харажатлари 28 000 минг сўмни ташкил этди, шу жумладан:
материаллар – 15 000 минг сўм;
ижтимоий суғуртага ажратмаларни ҳисобга олган ҳолда ходимларнинг иш ҳақи – 5 500 минг сўм;
маҳсулотнинг ушбу туркумига тўғри келадиган умумишлаб чиқариш харажатлари – 1 500 минг сўм.
Маҳсулотнинг ҳақиқий таннархи 22 000 минг сўмни (15 000 + 5 500 + 1 500) ташкил этади.
Бухгалтерия ҳисобида тайёр маҳсулотнинг ишлаб чиқарилиши қуйидагича акс эттирилади:
|
Хўжалик операциясининг мазмуни |
Сумма, минг сўм |
Дебет
|
Кредит
|
|
Материалларга харажатлар акс эттирилди
|
15 000
|
2010-«Асосий ишлаб чиқариш»
|
1010-«Хом ашё ва материаллар»
|
|
Ижтимоий суғуртага ажратмаларни ҳисобга олган ҳолда ходимларнинг иш ҳақига харажатлар акс эттирилди
|
5 500
|
6710-«Меҳнат ҳақи бўйича ходимлар билан ҳисоблашиш»; 6520-«Давлат мақсадли жамғармаларига тўловлар» |
|
|
Умумишлаб чиқариш харажатлари акс эттирилди
|
1 500
|
2510-«Умумишлаб чиқариш харажатлари»
|
|
|
Асосий ишлаб чиқаришнинг тайёр маҳсулоти туркумини омборга топшириш акс эттирилди
|
22 000
|
2810-«Омбордаги тайёр маҳсулотлар
|
2010-«Асосий ишлаб чиқариш»
|
ҲИСОБДАГИ НАРХЛАРИ БЎЙИЧА
Йирик ишлаб чиқаришлар учун тайёр маҳсулотни ҳақиқий таннархи бўйича ҳисобга олиш ноқулай ва кўп меҳнат талаб этади, сабаби ҳақиқий таннархни фақат ҳисобот ойи якунлангач аниқлаш мумкин. Бунда ой давомида маҳсулотлар мунтазам ҳаракатланиб туради – ишлаб чиқарилади, юклаб жўнатилади, сотилади. Бундай шароитда маҳсулотларни ҳисобдаги нархлари бўйича баҳолаш қулай.
Қуйидагилардан ҳисобдаги нархлар сифатида фойдаланиш мумкин:
● режали (норматив) таннарх;
● сотиш нархи;
● аввалги даврлардаги ҳақиқий таннархи ва б.
Корхона ҳисобдаги нарх вариантини мустақил равишда танлаб, уни ҳисоб сиёсатида кўрсатади.
Ой давомида тайёр маҳсулот ҳисобдаги нархда кирим қилинади ва ҳисобдан чиқарилади. Ой охирида ҳисобдаги нархда юклаб жўнатилган маҳсулотнинг якуний суммаси ҳисобланади. Сўнгра маҳсулотнинг ҳақиқий ишлаб чиқариш таннархи ва унинг ҳисобдаги нарх бўйича қийматдан неча фоизга фарқланиши аниқланади.
Фарқланиш фоизи қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:
Фб + Фч
О% = ----------------- х 100, бунда:
Ҳб + Ҳч
Фб – ишлаб чиқариш таннархининг ой бошидаги маҳсулот қолдиқлари бўйича ҳисобдаги нархидан фарқланиши;
Фч – ишлаб чиқариш таннархининг бир ойда чиқарилган маҳсулот бўйича ҳисобдаги нархидан фарқланиши;
Ҳб – ой бошидаги қолдиқларнинг ҳисобдаги қиймати;
Ҳч – чиқарилган маҳсулотнинг ҳисобдаги қиймати.
Юклаб жўнатилган маҳсулот бўйича фарқланишлар суммаси қуйидагича аниқланади:
О = Ҳю х О%, бунда:
Ҳю – юклаб жўнатилган маҳсулотнинг ҳисобдаги қиймати.
Фарқланишлар фоизи ёрдамида бир ойда ҳисобдаги нархлари бўйича юклаб жўнатилган маҳсулот қиймати унинг ҳақиқий таннархи ҳажмига етказилгунча қайта ҳисобланади. Шу тариқа, ҳисобдаги нархнинг танланган вариантидан қатъи назар, тайёр маҳсулотнинг умумий қиймати (ҳисобдаги қиймат қўшув ёки айирув фарқланишлар) ҳақиқий таннархига мувофиқ келиши шарт.
МИСОЛ. Бир ойда корхона бўйича маълумотлар қуйидагича:
|
Т/р
|
Кўрсаткичлар
|
Ҳисобдаги нархлар бўйича тайёр маҳсулот, минг сўм
|
Тайёр маҳсулот қийматидаги фарқланишлар (+, –), минг сўм |
Ҳақиқий таннархи бўйича тайёр маҳсулот, минг сўм |
|
1
|
Ой бошидаги қолдиқ
|
75 000
|
– 5 000
|
70 000
|
|
2
|
Бир ойда келиб тушди
|
140 000
|
+ 10 000
|
150 000
|
|
3
|
Жами (1-банд + 2-банд)
|
215 000
|
+ 5 000
|
220 000
|
|
4
|
Фарқланишлар фоизи
|
–
|
+ 2,3256
|
–
|
|
5
|
Ой охиридаги қолдиқ
|
40 000
|
+ 930
|
40 930
|
|
6
|
Бир ойда юклаб жўнатилди ва сотилди (3-банд – 5-банд)
|
175 000
|
+ 4 070
|
179 070
|
Фарқланишларнинг ўртача фоизи қуйидагича ҳисобланади:
– 5 000 + 10 000
О% = -------------------------- х 100 = 2,3256%.
75 000 + 14 000
Юклаб жўнатилган ва сотилган маҳсулотлар бўйича фарқланишлар суммаси қуйидаги миқдорни ташкил этади:
О = 175 000 х 2,3256% = 4 070 минг сўм.
Қўшимча счётдан (масалан, 2850-«Маҳсулот чиқариш») фойдаланилса, бухгалтерия ҳисобида тайёр маҳсулотни ҳисобдаги нархлар бўйича акс эттириш қулай бўлади:
|
Хўжалик операциясининг мазмуни
|
Сумма, минг сўм
|
Дебет
|
Кредит
|
|
Тайёр маҳсулот ҳисобдаги нархи бўйича чиқарилиши акс эттирилди
|
140 000
|
2810-«Омбордаги тайёр маҳсулотлар»
|
2850-«Маҳсулот чиқариш»
|
|
Тайёр маҳсулот ҳисобдаги нархи бўйича сотилганда ҳисобдан чиқарилиши акс эттирилди
|
175 000
|
9110-«Сотилган тайёр маҳсулотларнинг таннархи»
|
2810-«Омбордаги тайёр маҳсулотлар»
|
|
Чиқарилган тайёр маҳсулот ҳақиқий таннархининг ҳисобдан чиқарилиши акс эттирилди
|
150 000
|
2850-«Маҳсулот чиқариш»
|
2010-«Асосий ишлаб чиқариш»
|
|
Фарқланиш – ҳақиқий таннархнинг ҳисобдаги нархдан ошиши ҳисобдан чиқарилиши акс эттирилди
|
4 070
|
9110-«Сотилган тайёр маҳсулотларнинг таннархи»
|
2850-«Маҳсулот чиқариш»
|
|
Фарқланиш – ҳақиқий таннархнинг ҳисобдаги нарх билан солиштирганда камайиши ҳисобдан чиқарилиши акс эттирилди (сторно ёзуви)
|
–
|
9110-«Сотилган тайёр маҳсулотларнинг таннархи»
|
2850-«Маҳсулот чиқариш»
|
БИРГАЛИКДА ИШЛАБ ЧИҚАРИЛАДИГАН МАҲСУЛОТ ҲИСОБИ
Битта технологик жараёнда битта хом ашё ёки материаллардан бир вақтнинг ўзида бир неча турдаги маҳсулот ишлаб чиқарилиши мумкин. Бунда ҳар бир тури ўз нархида бошқасидан алоҳида сотилиши мумкин. Бундай турдаги маҳсулотлар биргаликда ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар деб аталади (АВ томонидан 17.07.2006 йилда 1595-сон билан рўйхатдан ўтказилган 4-сон БҲМСнинг 35-банди). Масалан, бензин, мазут ва керосин нефтни қайта ишлаш натижасида олинадиган биргаликда ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар ҳисобланади. Сут, қатиқ, қаймоқ ва творог сутдан биргаликда ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар ҳисобланади.
Биргаликда ишлаб чиқариладиган маҳсулотларни бўлиниш нуқтасига қадар идентификациялаш (алоҳида деб белгилаш) мумкин эмас. Бўлиниш нуқтаси – биргаликдаги маҳсулотларни индивидуал деб тан олиниши мумкин бўлган технологик жараёндаги пайт.
Биргаликда ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар таннархини аниқлашнинг турли методлари мавжуд. Улар бўлиниш нуқтасида биргаликдаги маҳсулотларни сотиш қийматини аниқлаш имконига асосланган ҳолда гуруҳларга ажратилади:
|
1. Сотиш қийматини аниқлаш мумкин
|
|
|
Натура кўрсаткичларидан фойдаланиш методи. Бўлиниш нуқтасига қадар қилинган харажатлар асосий маҳсулотнинг ҳар бир турига унинг натура кўрсаткичларида ифодаланган ишлаб чиқаришнинг умумий ҳажмидаги улушига мутаносиб равишда тақсимланади. Афзаллиги – ҳисоб-китобнинг оддийлигида. Камчиликлари: биргаликдаги маҳсулотлар барча турлари бирлигининг таннархи бир хил бўлишини назарда тутади. Биргаликда ишлаб чиқариладиган маҳсулотларни сотиш нархи турлича бўлиши сабабли айрим маҳсулотлар бўйича – фойда, бошқалари бўйича зарарлар акс эттирилади, бунинг оқибатида молиявий натижа бузиб кўрсатилади. Биргаликда ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар сони битта бирликда ўлчаниши лозим |
Бўлиниш нуқтасидаги сотиш қиймати асосидаги метод. Бўлиниш нуқтасига қадар қилинган харажатлар асосий маҳсулотнинг ҳар бир турига уни сотишдан тахмин қилинган тушум умумий суммасидаги улушига мутаносиб равишда тақсимланади. Афзаллиги – ҳисоб-китобнинг оддийлигида. Камчиликлари: юқори харажатлар сотишнинг юқорироқ нархларига мувофиқ келишини назарда тутади. Сотилишидан оз даромад тушувчи маҳсулотга комплекс харажатларнинг арзимас улуши тақсимланади. Натижада у фойда келтираётгандек кўриниб, бу молиявий натижа бузиб кўрсатилишига олиб келади. Кўп сонли кейинги (бўлиниш нуқтасидан сўнг) ишлов бериш жараёнлари мавжуд бўлган ёки бўлиниш нуқталари кўп бўлган соҳаларда фойдаланиш қийин |
|
МИСОЛ. Корхона 2 турдаги маҳсулот – А ва Б ишлаб чиқаради. Ишлаб чиқариш харажатлари 12 000 минг сўмни ташкил этади. Ҳисобот даврида жами 300 маҳсулот бирлиги ишлаб чиқарилди, шу жумладан: А маҳсулоти – 100 бирлик; Б маҳсулоти – 200 бирлик |
|
|
Харажатлар қуйидагича тақсимланади: А маҳсулотига – 4 000 минг сўм (100 / 300 х 12 000); Б маҳсулотига – 8 000 минг сўм (200 / 300 х 12 000). Иккала турдаги маҳсулот бирлигининг таннархи бир хил – 40 минг сўм (4 000 / 100 ёки 8 000 / 200) бўлади |
Бирликни сотиш нархи: А маҳсулоти – 60 минг сўм; Б маҳсулоти – 50 минг сўм. Сотишдан тушум 16 000 минг сўмни ташкил этади, шу жумладан: А маҳсулоти – 6 000 минг сўм (100 х 60); Б маҳсулоти – 10 000 минг сўм (200 х 50). Харажатлар қуйидагича тақсимланади: А маҳсулотига – 4 500 минг сўм (6 000 / 16 000 х 12 000); Б маҳсулотига – 7 500 минг сўм (10 000 / 16 000 х 12 000). Бирлик таннархи қуйидаги миқдорни ташкил этади: А маҳсулоти – 45 минг сўм (4 500 / 100); Б маҳсулоти – 37,5 минг сўм (7 500 / 200). |
|
2. Сотишнинг қийматини аниқлашнинг имкони йўқ
|
|
|
Сотишнинг соф қиймати методи. Харажатлар маҳсулотларни сотишнинг соф қийматига мутаносиб равишда тақсимланади. У сотиш қиймати билан бўлиниш нуқтасидан кейин сарфланган қайта ишлашга қўшимча харажатлар ўртасидаги фарқ сифатида белгиланади
|
Ялпи фойданинг сотишдаги доимий улуши методи. Харажатлар шундай тақсимланиши лозимки, бунда ҳар бир маҳсулот тури учун умумий ялпи фойданинг фоиз улуши бир хил ва умумий ялпи фойда кўрсаткичига тенг бўлиши керак. Ялпи фойда сотиш қиймати билан ишлаб чиқаришга ва бўлиниш нуқтасидан кейин қайта ишлашга умумий харажатлар ўртасидаги фарқ сифатида белгиланади
|
|
Камчилиги: – ҳар бир маҳсулот учун таннарх билан сотишдан тушум ўртасидаги боғлиқлик доимий эканлиги назарда тутилади. Бироқ амалиётда одатда бундай ҳолат кузатилмайди
|
|
|
МИСОЛ. Корхона 2 турдаги маҳсулот – А ва Б ишлаб чиқаради. Бўлиниш нуқтасидан кейин ҳар бир маҳсулотга келгусида қайта ишлов берилади. Ишлаб чиқариш харажатлари 12 000 минг сўмни ташкил этади. Келгусида қайта ишлов бериш харажатлари 6 000 минг сўмни ташкил этади, шу жумладан: А маҳсулоти – 4 000 минг сўм; Б маҳсулоти – 2 000 минг сўм. Ҳисобот даврида жами 300 маҳсулот бирлиги ишлаб чиқарилди, шу жумладан: А маҳсулоти – 100 бирлик; Б маҳсулоти – 200 бирлик. Бирликни сотиш нархи: А маҳсулоти – 80 минг сўм; Б маҳсулоти – 70 минг сўм. Сотиш қиймати 22 000 минг сўмни ташкил этади, шу жумладан: А маҳсулоти – 8 000 минг сўм (100 х 80); Б маҳсулоти – 14 000 минг сўм (200 х 70) |
|
|
Сотишнинг соф қиймати 16 000 минг сўмни ташкил этади, шу жумладан: А маҳсулоти – 4 000 минг сўм (8 000 – 4 000); Б маҳсулоти – 12 000 минг сўм (14 000 – 2 000). Ишлаб чиқариш харажатлари қуйидагича тақсимланади: А маҳсулотига – 3 000 минг сўм (4 000 / 16 000 х 12 000); Б маҳсулотига – 9 000 минг сўм (12 000 / 16 000 х 12 000). Бирлик таннархи қуйидаги миқдорни ташкил этади: А маҳсулоти – 70 минг сўм ((3 000 + 4 000) / 100); Б маҳсулоти – 55 минг сўм ((9 000 + 2 000) / 200). |
Умумий ялпи фойда 4 000 минг сўмни (22 000 – 12 000 – 6 000) ташкил этади. Сотиш қийматида ялпи фойда улуши – 18,1818% (4 000 / 22 000 х 100). Сотиш қийматида ялпи фойда: А маҳсулоти – 1 455 минг сўм (8 000 х 18,1818%); Б маҳсулоти – 2 545 минг сўм (14 000 х 18,1818%). Ишлаб чиқариш харажатлари қуйидагича тақсимланади: А маҳсулотига – 2 545 минг сўм (8 000 – 1 455 – 4 000); Б маҳсулотига – 9 455 минг сўм (14 000 – 2 545 – 2 000). Бирлик таннархи қуйидаги миқдорни ташкил этади: А маҳсулоти – 65,45 минг сўм ((4 000 + 2 545) / 100); Б маҳсулоти – 57,275 минг сўм ((2 000 + 9 455) / 200) |
ҚЎШИМЧА МАҲСУЛОТ ҲИСОБИ
Қўшимча – асосий маҳсулотни ишлаб чиқаришда юзага келадиган қўшимча маҳсулот. У асосий ишлаб чиқаришдан мақсад эмас, бироқ бошқа ишлаб чиқаришда хом ашё сифатида ёки сотиш учун яроқли бўлади.
Масалан, сут ишлаб чиқаришда қаймоқ ва сметана тайёрлаш чоғида ёғи олинган сут, ёғ ишлаб чиқаришда ардоб, творог ва пишлоқ тайёрлашда зардоб қўшимча маҳсулот ҳисобланади. Ўз навбатида ёғи олинган сутдан қатиқ, творог, пишлоқ ишлаб чиқарилади. Ардобни нон ёпиш корхоналарига сотиш мумкин.
Асосий маҳсулот таннархини аниқлашда қўшимча маҳсулотнинг жорий қиймати ёки сотишнинг соф қиймати ишлаб чиқариш жараёнларининг умумий харажатларидан чегирилади, харажатларнинг қолган қисми эса асосий маҳсулотга тегишли бўлади (4-сон БҲМСнинг 38-банди).
|
Қўшимча маҳсулотнинг ҳисобга олиш методлари
|
|
|
Ҳақиқатда сотиш. Жорий даврда сотилган асосий маҳсулотнинг таннархи қўшимча маҳсулотни ҳақиқатда сотиш (соф сотиш) суммасига камайтирилади. Қўшимча маҳсулотнинг сотилмаган қолдиғи бўлиниш нуқтасидан кейин уни кейинги қайта ишлашга қилинган харажатлар суммасидан келиб чиққан ҳолда ҳисобга олинади. Қўшимча маҳсулот қолдиғини ҳақиқатда сотиш (соф сотиш) суммаси қўшимча маҳсулот сотилганда тан олинади
|
Ҳақиқатда ишлаб чиқариш. Асосий маҳсулотни ишлаб чиқаришда сарфланган харажатлар ишлаб чиқарилган қўшимча маҳсулот барча миқдорининг соф сотиш қиймати суммасига дарҳол камайтирилади. Сотилмаган қўшимча маҳсулотнинг қолдиғи сотишнинг соф қиймати бўйича ҳисобга олинади
|
Битта бошланғич сон мисолида иккала методнинг қўлланилишини кўриб чиқамиз:
|
Т/р
|
Кўрсаткичлар
|
Асосий маҳсулот
|
Қўшимча маҳсулот
|
|
1
|
Давр мобайнида ишлаб чиқарилди, бирл.
|
10 000
|
2 000
|
|
2
|
Маҳсулотлар бўлингунга қадар комплекс харажатлар, минг сўм
|
50 000
|
|
|
3
|
Бўлинишдан кейин ишлов бериш харажатлари, минг сўм (2 000 х 1,2)
|
–
|
2 400
|
|
4
|
Давр мобайнида сотилди, бирл.
|
8 000
|
1 800
|
|
5
|
Сотиш нархи, минг сўм
|
8
|
5
|
|
6
|
Сотишдан даромад, минг сўм (4-банд х 5-банд)
|
64 000
|
9 000
|
|
7
|
Давр охиридаги қолдиқ, бирл. (1-банд – 4-банд)
|
2 000
|
200
|
|
Ҳақиқатда сотиш методи
|
|||
|
Бирлик таннархи, минг сўм (50 000 / 10 000)
|
5
|
–
|
|
|
Қўшимча маҳсулотни сотишдан соф тушум, минг сўм (1 800 х (5 – 1,2))
|
–
|
6 840
|
|
|
Молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот (2-сон шакл)
|
|||
|
Сотишдан соф тушум
|
64 000
|
||
|
Сотилган маҳсулот таннархи (8 000 х 5 – 6 840)
|
33 160
|
||
|
Сотишдан ялпи фойда
|
30 840
|
||
|
Ҳақиқатда ишлаб чиқариш методи
|
|||
|
Ишлаб чиқарилган қўшимча маҳсулотни сотишнинг прогноз қилинаётган соф қиймати, минг сўм (2 000 х (5 – 1,2))
|
–
|
7 600
|
|
|
Асосий маҳсулотнинг соф ишлаб чиқариш таннархи (қўшимча маҳсулотни сотишнинг соф қийматига камайтирилган комплекс харажатлар), минг сўм (50 000 – 7 600)
|
42 400
|
–
|
|
|
Бирлик таннархи, минг сўм (42 400 / 10 000)
|
4,24
|
–
|
|
|
Молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот (2-сон шакл)
|
|||
|
Сотишдан соф тушум
|
64 000
|
||
|
Сотилган маҳсулот таннархи (8 000 х 4,24)
|
33 920
|
||
|
Сотишдан ялпи фойда
|
30 080
|
||
Метод технологик жараён хусусиятлари ва бозор конъюнктурасига (қўшимча маҳсулотга талабнинг мавжудлиги, нархлар барқарорлиги ва ҳ.к.) қараб танланади. Бир методнинг бошқасидан асосий фарқи шундаки, ҳақиқатда сотиш методида ҳақиқий маълумотлардан фойдаланиш назарда тутилади, сабаби қўшимча маҳсулотни сотиш вақтида ҳисоб-китоб амалга оширилади. Ҳақиқатда ишлаб чиқариш методида эса прогноз ёки баҳолаш кўрсаткичларидан фойдаланилади, сабаби комплекс харажатлар қўшимча маҳсулотни ишлаб чиқариш вақтида, яъни у ҳақиқатда сотилгунча камайтирилади.
Танланган метод ҳисоб сиёсатида акс эттирилган бўлиши керак.
ЎЗИДА ИШЛАБ ЧИҚАРИЛГАН ЯРИМ ТАЙЁР МАҲСУЛОТЛАР ҲИСОБИ
Ўзида ишлаб чиқарилган ярим тайёр маҳсулот (ЎИМ) – тўлиқ ишлов берилмаган, корхонанинг кейинги цехларида тайёр ҳолга келтириладиган ёки тайёр маҳсулот таркибида комплектланадиган буюм. Моҳиятан олганда, ЎИМ – тугалланмаган ишлаб чиқариш: Бухгалтерия балансида (1-сон шакл) (АВ томонидан 24.01.2003 йилда 1209-сон билан рўйхатдан ўтказилган) улар тугалланмаган ишлаб чиқариш таркибида акс эттирилади (160-сатр). Бироқ муайян даражада тайёрлиги ва уларни корхонанинг бошқа таркибий бўлинмаларига бериш ёки тайёр маҳсулот сифатида четга сотиш имкони борлиги ЎИМнинг ўзига хос хусусияти ҳисобланади.
Металлургия, озиқ-овқат, тўқимачилик ва кимё корхоналари ЎИМдан кўп фойдаланадилар. ЎИМга мисол:
● мевали пюрелар, кейин уларнинг концентратларидан шарбатлар тайёрланади;
● ип, материал тайёрлашда ишлатилади;
● қувурлар, арматура ишлаб чиқариш учун ярим тайёр маҳсулотлар, уларга металлургия корхонасининг бошқа цехларида ишлов берилади;
● резина-техника саноатида хом резина ва елим;
● муайян буюмлар – дастгоҳлар, болалар ўйинчоқларини йиғиш учун турли деталлар ва ҳ.к.
ЎИМ уларга ишлов беришнинг ҳар бир босқичида – цехда, қайта ишлов беришда, шунингдек омбордан кейин ҳаракатланишида – ҳисобдан чиқарилганда, бошқа жойга кўчирилганда, сотилганда ҳисобга олинади. ЎИМ ҳисобга олинишини ташкил этишда уларнинг ишлаб чиқарилиши:
● кейинчалик маҳсулот ишлаб чиқариш;
● таркибий бўлинмаларга бериш;
● харидорларга сотиш учун мўлжаллангани назарда тутилади.
ЎИМ тугалланмаган ишлаб чиқаришни баҳолаш учун қабул қилинган методлар ёрдамида баҳоланади («СБХ»нинг 19.06.2018 йилдаги 25-сонида берилган «Ишлаб чиқариш харажатлари ҳисоби» материалига қаранг):
● хом ашё, материаллар ва ярим тайёр маҳсулотлар қиймати бўйича;
● бевосита харажатларнинг моддалари бўйича;
● ҳақиқий ёки норматив (режали) ишлаб чиқариш таннархи бўйича.
Танланган баҳолаш методи ҳисоб сиёсатида қайд этилган бўлиши керак.
Харажатларни ҳисобга олишда ярим тайёр маҳсулот методидан фойдаланувчи корхоналар ярим тайёр маҳсулотлар тайёрланишини 2110-«Ўзида ишлаб чиқарилган ярим тайёр маҳсулотлар» счётида ҳисобга оладилар. Счёт дебетида – асосий ва ёрдамчи ишлаб чиқариш томонидан тайёрланган ярим тайёр маҳсулотлар кирими, кредитида келгусида қайта ишлов бериш учун берилган ва бошқа корхоналарга сотилган ярим тайёр маҳсулотлар таннархи акс эттирилади.
Ярим тайёр маҳсулотсиз методдан фойдаланганда ЎИМ тугалланмаган ишлаб чиқариш сифатида 2010-«Асосий ишлаб чиқариш» счётида ҳисобга олинади.
2110-счёт бўйича аналитик ҳисоб ЎИМ сақланадиган жойларда ва алоҳида номлари (турлари, навлари, ўлчамлари ва ҳ.к.) бўйича юритилади.
Ўзида ишлаб чиқарилган ва сотиб олинган ярим тайёр маҳсулотларни фарқлаш зарур. Кейингилари 1020-«Сотиб олинган ярим тайёр маҳсулотлар ва бутловчи буюмлар» счётида ҳисобга олинади ва Бухгалтерия балансида ишлаб чиқариш захиралари таркибида акс эттирилади (150-сатр).
2110-«Ўзида ишлаб чиқарилган ярим тайёр маҳсулотлар»
|
Қуйидаги счётлар кредитидан 2110-счёт дебетига
|
2110-счёт кредити қуйидаги счётлар дебетига
|
|
2010-«Асосий ишлаб чиқариш»; 2310-«Ёрдамчи ишлаб чиқариш» ва б. |
2010-«Асосий ишлаб чиқариш»; 2310-«Ёрдамчи ишлаб чиқариш»; 2610-«Ишлаб чиқаришдаги яроқсиз маҳсулотлар»; 2810-«Омбордаги тайёр маҳсулотлар»; 9110-«Сотилган тайёр маҳсулотларнинг таннархи» ва б. |
|
Сальдо = ЎИМ қолдиғи
|
|
МИСОЛ. Корхона 2 турдаги агрегат ишлаб чиқаради ва харажатларни ярим тайёр маҳсулот методи билан ҳисобга олади. Ишлаб чиқариш циклида (деталларни тайёрлаш пайтидан пировард маҳсулот – агрегат олингунча) 3 марта қайта ишлов берилади. Ҳисоб сиёсатига кўра ярим тайёр маҳсулотлар норматив ишлаб чиқариш таннархи бўйича баҳоланади.
|
Номи
|
Норматив таннархи, минг сўм
|
|
|
1-қайта ишлов бериш
|
2-қайта ишлов бериш
|
|
|
Ярим тайёр маҳсулотлар
|
100
|
120
|
|
Тайёр маҳсулот:
|
|
|
|
А агрегати
|
100
|
|
|
Б агрегати
|
190
|
|
Бухгалтерия ҳисобида ярим тайёр маҳсулотлардан тайёр маҳсулот ишлаб чиқарилиши қуйидагича акс эттирилади:
|
Хўжалик операциясининг мазмуни
|
Сумма, минг сўм |
Дебет
|
Кредит
|
|
Ярим тайёр маҳсулотларнинг 1-қайта ишлов беришдан норматив таннархи бўйича чиқарилиши акс эттирилди
|
100
|
2110-«Ўзида ишлаб чиқарилган ярим тайёр маҳсулотлар»
|
2011-«Асосий ишлаб чиқариш» (1-қайта ишлов бериш) |
|
Ярим тайёр маҳсулотларнинг 2-қайта ишлов беришга тайёрлаш учун берилиши акс эттирилди
|
100
|
2012-«Асосий ишлаб чиқариш» (2-қайта ишлов бериш) |
2110-«Ўзида ишлаб чиқарилган ярим тайёр маҳсулотлар»
|
|
Ярим тайёр маҳсулотларнинг 2-қайта ишлов беришдан норматив таннархи бўйича чиқарилиши акс эттирилди
|
120
|
2110-«Ўзида ишлаб чиқарилган ярим тайёр маҳсулотлар»
|
2012-«Асосий ишлаб чиқариш» (2-қайта ишлов бериш) |
|
Ярим тайёр маҳсулотларнинг 3-қайта ишлов беришга кейинчалик комплектациялаш учун берилиши акс эттирилди:
|
|
|
|
|
А агрегати
|
50
|
2013-«Асосий ишлаб чиқариш» (3-қайта ишлов бериш) |
2110-«Ўзида ишлаб чиқарилган ярим тайёр маҳсулотлар»
|
|
Б агрегати
|
70
|
||
|
Тайёр маҳсулотнинг норматив қиймати бўйича омборга кирим қилиниши акс эттирилди:
|
|
|
|
|
А агрегати
|
100
|
2810-«Омбордаги тайёр маҳсулотлар»
|
2850-«Маҳсулот чиқариш»
|
|
Б агрегати
|
190
|
||
|
Ой охирида шакллантирилган, ҳар бир қайта ишлов беришда ярим тайёр маҳсулотларни тайёрлашнинг тўлиқ ҳақиқатдаги таннархи акс эттирилди:
|
|
|
|
|
1-қайта ишлов бериш
|
100
|
2011-«Асосий ишлаб чиқариш» (1-қайта ишлов бериш) |
0200-«Асосий воситаларнинг эскиришини ҳисобга олувчи счётлар»; 1000-«Материалларни ҳисобга олувчи счётлар»; 1600-«Материаллар қийматидаги фарқларни ҳисобга олувчи счётлар»; 6500-«Суғурта ва давлат мақсадли жамғармаларига тўловлар бўйича қарзни ҳисобга олувчи счётлар»; 6710-«Меҳнат ҳақи бўйича ходимлар билан ҳисоблашиш» ва б. |
|
2-қайта ишлов бериш
|
50
|
2012-«Асосий ишлаб чиқариш» (2-қайта ишлов бериш) |
|
|
3-қайта ишлов бериш
|
160
|
2013-«Асосий ишлаб чиқариш» (3-қайта ишлов бериш) |
|
|
Ярим тайёр маҳсулотларни тайёрлашнинг ҳақиқатдаги ва норматив таннархи ўртасидаги фарқланишлар акс эттирилди: 1-қайта ишлов бериш – 0 (100 – 100); 2-қайта ишлов бериш – 30 (100 + 50 – 120); 3-қайта ишлов бериш – 280 (70 + 50 + 160) |
0
|
2850-«Маҳсулот чиқариш» (1-қайта ишлов бериш) |
2011-«Асосий ишлаб чиқариш» (1-қайта ишлов бериш) |
|
30
|
2850-«Маҳсулот чиқариш» (2-қайта ишлов бериш) |
2012-«Асосий ишлаб чиқариш» (2-қайта ишлов бериш) |
|
|
280
|
2850-«Маҳсулот чиқариш» (3-қайта ишлов бериш) |
2013-«Асосий ишлаб чиқариш» (3-қайта ишлов бериш) |
|
|
Маҳсулотнинг ҳақиқатдаги ва норматив таннархи ўртасидаги фарқланишлар ҳисобдан чиқарилиши акс эттирилди
|
20
|
9110-«Сотилган тайёр маҳсулотларнинг таннархи»
|
2850-«Маҳсулот чиқариш»
|
|
Сотилган тайёр маҳсулот қиймати ҳисобдан чиқарилиши акс эттирилди
|
290
|
2810-«Омбордаги тайёр маҳсулотлар»
|
Ирина АХМЕТОВА, «Norma» МЧЖ эксперти.
