Бухгалтер касбининг йўналишлари кўп. Гарчи уларни қардошлик ришталари боғлаб турса-да, лавозим, бурч ва мажбуриятларида қатор тафовутлар бор. Тажрибали бухгалтер, кадрлар билан ишлашда кўп йиллик стажга эга бўлган Ирина Захарова бу касбнинг энг кенг тарқалган ихтисослашувлари ҳақида қуйидагиларни гапириб берди.
– Бухгалтерлар тайёрлайдиган олий ўқув юртларимиз бу мутахассисларнинг бухгалтерия ҳисоби йўналишлари бўйича ихтисослашувини назарда тутмайди. Йирик бухгалтерия хизматлари амалиётида мутахассисларни ҳисоб соҳасининг муайян бир участкасига мустаҳкамлаб қўйиш тажрибаси шаклланган. Табиийки, бундай шароитда тор йўналишдаги, аммо ўз соҳасини беш қўлдек яхши биладиган мутахассислар шаклланади.
ИҚТИСОДЧИ БУХГАЛТЕР
Бу яхши ҳақ тўланадиган мутахассислардан бири бўлиб, мол-мулк ва бошқарув ҳисобини олиб боради. Унинг вазифалари сирасига таннархни, фойдани ҳисоб-китоб ва таҳлил қилиш, кўпинча ишларнинг бажарилиши ва мукофотлаш кўрсаткичларини таҳлил қилиш вазифаси киради. У, зарур бўлса, контрагентларга ҳисобварақ тақдим этади, баҳодаги чегирма-сийловларни ҳисоблаб чиқаради ва дебиторлик қарзини ҳисобдан чиқаради.
Ана шу иш учун унда иқтисодиёт ёки молия борасида олий маълумот бўлиши керак, ундан бухгалтерия ҳисобини шунчаки юритиш маҳоратидан ташқари, операцияларнинг моҳиятини тушуниш ҳам талаб этилади. Амалиётда бундай мутахассис бош бухгалтер лавозимини эгаллайди. Одатда бу лавозимга кўтарилгунига қадар у бухгалтерия ҳисобининг турли участкаларида ишлаб тажриба орттирган бўлади.
КАССИР БУХГАЛТЕР
Анча кенг тарқалган йўналиш бўлиб, тўлов қабул қилувчи кассаси бўлган деярли барча компанияларда мавжуд. Бу мутахассиснинг асосий вазифаси корхонанинг ҳисоб-китоб варағи ва кассасига келиб тушаётган пул маблағларининг тўлиқ ҳисобини юритиш ҳамда бундай тушумларнинг асослилигини назорат қилиш, нақд пул сақланишини таъминлашдан иборат. Бухгалтерия ҳисоби борасида унда чуқур билим бўлиши шарт эмас, аммо у бундай ҳисобнинг асосини билмаса бу вазифада ишлай олмайди. Иш ҳақи ҳисоб-китоби бўйича бухгалтер вазифасини ҳам у кўпинча қўшиб олиб боради.
ИШ ҲАҚИ БЎЙИЧА БУХГАЛТЕР
Иш ҳақининг тўлиқ ҳисоб-китобини олиб боради, бинобарин иш ҳақини ҳисоблаб чиқаради, ундан ижтимоий ва бошқа тўловлар, солиқларни ушлаб қолади, таътил пуллари, нафақа, касаллик варақаси ва хизмат сафари тўловлари, моддий ёрдамни ҳисоблаб чиқаради. Солиқ ва статистика ҳисоботлари учун маълумотлар тайёрлаб, ҳисоботни ваколатли идораларга топширади. Ишхонада кадрлар бўлими бўлмаса, кадрларга оид иш юритишни ҳам у қўшиб олиб боради.
Бундай мутахассис одатда бухгалтерия ҳисоби ҳамда меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари асосини билади. Моҳиятан иккита касбни қўшиб олиб боради у. Кўпгина тадбиркорлар битта шундай мутахассис бўлишини маъқул кўрганлари учун ҳам кадрлар билан шуғулланадиган инспекторни ишга олишга рағбатлари бўлмайди.
ТОВАРЛАР ЁКИ ХИЗМАТЛАР БЎЙИЧА БУХГАЛТЕР
Бундай мутахассисга савдо ва хизмат кўрсатиш соҳасида талаб катта. У товарлар ва хизматлар реализацияси ҳужжатларини ёзиб тайёрлайди, уларни кирим қилади, инвентаризация якунларини таҳлил этади, асосий воситаларни қайта баҳолашдан ўтказади, бизнес билан боғлиқ жараёнлар қайта ташкил этилишини амалга оширади. Айни шунинг учун ҳам бухгалтерия ҳисоби ва солиқ солиш соҳасида чуқур билимли бўлиши шарт.
Товарлар (хизматлар) бўйича бухгалтернинг фақат ўз соҳаси билангина шуғулланадиганлари кам учрайди. Кўпинча унинг вазифасини бош бухгалтер бажаради.
ТАФТИШЧИ БУХГАЛТЕР
Бу мутахассис компаниянинг молия ва хўжалик фаолиятига боғлиқ ҳужжатларни тафтиш қилади, натижаларни расмийлаштириб, тегишли идораларга тақдим этади. У шунингдек тафтиш қилинган объект раҳбарларига аниқланган камчиликларни бартараф этиш юзасидан маслаҳатлар беради.
Бундай мутахассислар, одатда, назорат қилувчи идораларда, аудиторлик компанияларида ишлашади. Уларда бухгалтерия ҳисоби бўйича катта тажриба, қонун ҳужжатлари бобида эса қарийб қомусий билим бўлади.
КАЛЬКУЛЯТОРЧИ БУХГАЛТЕР
Умумий овқатланиш соҳасида бу мутахассисни жуда қадрлашади. Калькуляторчи бухгалтер соҳада маҳсулотлар ва таомлар таннархини ҳисоб-китоб қилиш, калькуляциясини чиқариш билан шуғулланади. Кўпинча таомнома тайёрлаш ва ишлаб чиқиш, товар ҳисоботларини тайёрлаш, таннархни ҳисобдан чиқариш сингари ишлар унинг вазифалари жумласига киради. Бу лавозимга аксарият ҳолларда ишлаб чиқариш соҳасида тажрибаси бор бухгалтерларни қабул қилишади.
– Бир касб доирасидаги талайгина касбларни санаб ўтдингиз. Аммо қонун ҳужжатларида касбларнинг бу тахлит ихтисослашуви назарда тутилмаган. Айтинг-чи, бундай ходимларнинг меҳнат дафтарчасига нима деб ёзишади?
– Дарҳақиқат, Лавозимлар классификаторида* мен айтиб ўтган мутахассислар йўқ. Одатда ишга қабул қилишда ходимлар билан ишловчи инспектор «бош бухгалтер» ёки «бухгалтер» деб кўрсатади, холос. Меҳнат шартномаси ҳамда лавозим йўриқномаларида ходимнинг мажбурият ва вазифалари муфассал баён этилади.
– Нима сабабдан баъзи компаниялар штатида бухгалтер биттагина бўлади? Бу тўғрими ўзи?
– Ҳаммаси фаолият соҳаси ва ҳажмига боғлиқ. Баъзан битта мутахассиснинг ўзи етиб ортади. Таассуфки, кўпгина тадбиркорлар уддалаб бўлмайдиган ишга уринишади: мен бу ўринда улар битта бухгалтерни ишга олиб, уни икки ва ҳатто уч киши учун ишлатадиган ҳолатларни назарда тутмоқдаман. Кўпинча бош бухгалтер бир йўла ҳам кассирлик қилади (қонунда бу қатъиян ман этилган), ҳам кадрлар билан иш олиб боради. Бунинг устига унинг малакаси юқори бўлмаслиги ҳам мумкин – меҳнат бозорида юқори малакали профессионаллар унча кўп эмас. Мабодо штатда 80 дан ортиқ киши бўлса, барча ходимлар иш ҳақи ҳисоб-китобининг ўзи бир неча кунни олади. Бундай мутахассис катта босимдаги иш залворига чидай олмайди, асаблари ҳам дош бермаслиги мумкин. Оқибатда хатоликка йўл қўйиши эҳтимоли ортади. Тадбиркорларга кадрлар, мутахассислар борасида иқтисод қилиш бизнес ишингизга зарар етказмаслигини ўйланг деб маслаҳат берган бўлур эдим.
*Хизматчиларнинг асосий лавозимлари ва ишчилар касблари классификатори (ВМнинг 20.08.2010 йилдаги 181-сон Қарори билан тасдиқланган).
Мухбиримиз
Наталья СПИРИДОНОВА
суҳбатлашди.
