Мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг 2013 йилнинг 9 ойи якунлари муҳокамасига бағишлаб Вазирлар Маҳкамасида ўтказилган мажлисда чет эл инвестициялари ва кредитларини ўзлаштиришга оид ахборотлар ҳам айтиб ўтилди. Улар жами 1,8 млрд долларни ташкил этган бўлиб, шуларнинг 77,5 фоизи тўғридан-тўғри жалб этилган хорижий инвестициялардир.
Индустриал-инновация тараққиётига қаратилган стратегик иқтисодий йўл фаолият кўрсатиб турган ишлаб чиқаришларни янгилаш ва модернизация қилишга ҳамда янгиларини барпо этишга катта-катта инвестициялар талаб этмоқда. Тараққиётнинг юксак суръатларини сақлаб туриш учун чет эл инвестицияларини ҳам, мамлакатимиз бизнес соҳаси қўйилмаларини ҳам жалб этиш мумкин. Лекин хорижлик инвестор ҳам, мамлакатимиз инвестори ҳам маблағларини киритишда лойиҳанинг даромадлилигига эътибор қаратиши турган гап. Инвестициялаш бобида бир қарорга келиш учун у бизнес соҳаси тўғрисида ҳам, унинг харажатлари ва даромадлари тузилмаси ҳақида ҳам муайян тасаввурга эга бўлиши, шу жумладан инвестициясини тикиши мумкин бўлган бошқа йўналишларга қиёсан бунинг қандай афзалликлари борлигини билиши керак. Хўжалик юритувчи субъектларнинг молия ҳисоботи бу борада унинг учун ахборотнинг асосий манбаи бўлади. Молиявий ҳисобот корхонанинг муҳим хизмати мутахассислари томонидан ташкил этилган хўжалик операцияларининг бухгалтерия ҳисоби асосида шакллантирилади. Бу мутахассислар бухгалтерия ҳисоби усулларидан фойдаланган ҳолда бухгалтерия ҳисоби тизимларидаги унинг натижаларини вақти-вақти билан умумлаштириб борадилар. Шулар асосида эса молиявий ҳисобот тузилади.
Бухгалтерларнинг муҳим вазифаларидан бири молиявий ҳисобот кўрсаткичлари тўғри ва ишончли бўлишини таъминлашдан иборатдир. Оммавий манфаат касб этувчи корхоналарда ана шу вазифани ҳал этиш билан ички аудит хизмати шуғулланади. Молиявий ҳисобот кўрсаткичлари тўғрилиги ва ишончлилигига эса ташқи аудиторлар баҳо берадилар.
Замонавий бош бухгалтер ҳисоб иши қонун ҳужжатлари талабларига мувофиқ юритилиши учун етарлича билим ва зарур кўникмаларга эга бўлмоғи керак. Бундан ташқари, у молиявий, меҳнат ва моддий ресурслардан самарали ва оқилона фойдаланиш, солиқ солишни мақбуллаштириш юзасидан асослантирилган тавсиялар ишлаб чиқмоғи лозим. Бозор муносабатлари изчил ривожланиб бораётган бир шароитда бухгалтерия ҳисоби объектларида, солиқ солиш тизимида мунтазам равишда ўзгаришлар содир бўлмоқда, таҳлилий ва тезкор ахборотларга бўлган талаб-эҳтиёж ортиб бормоқда.
Буларнинг ҳаммаси ҳисоб иши ходимларидан билимларни муттасил янгилаб боришни талаб этмоқда. Тажриба шуни кўрсатмоқдаки, уларнинг билим даражасини юқори савияда сақлаб туриш ҳамда билимларини бойитиб боришда қўшимча таълим тизими энг оқилона йўлдир. «Таълим тўғрисида»ги Қонун (29.08.1997 йилдаги 464-I-сон) ҳамда Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида (29.08.1997 йилдаги 463-I-сон Қонун билан тасдиқланган) айни шу йўл таълим жараёнининг таркибий қисми сифатида қайд этилган.
Халқаро амалиётда тадбиркорликнинг турли соҳалари учун бухгалтерларни қайта тайёрлаш иши катта кўламда олиб борилмоқда, уларнинг билимларини баҳолаш ҳамда сертификатлаш борасида мустақил тизим қарор топган. АССА, САР, DipFR, CIPA сертификатлари (дипломлари) жуда оммалашган. Кўпгина халқаро сертификация дастурлари инглиз тилида, DipFR дастури ҳам инглиз, ҳам рус тилларида, CAP/CIPA дастури эса рус тилида тақдим этилмоқда.
CIPA дастури МДҲга аъзо мамлакатлар ҳудудида амал қилиб келмоқда ҳамда Евросиё сертификатланган бухгалтерлар ва аудиторлар кенгаши томонидан кенг татбиқ этилмоқда. У халқаро бухгалтерлар федерациясининг бухгалтерлар гуруҳи томонидан ҳам эътироф этилган. Мазкур дастур бир-бирига боғлиқ бўлмаган учта қисмдан, яъни таълим, имтиҳонлар ўтказиш ва сертификатлаштириш қисмларидан иборат бўлиб, «Молия ҳисоби-1», «Бошқарув ҳисоби-1», «Солиқлар ва ҳуқуқ», «Молия ҳисоби-2», «Аудит», «Молиявий менежмент», «Бошқарув ахборот тизимлари» сингари фанларни ўқиб ўрганишни ўз ичига олади. Ўқув марказларида ана шу айтиб ўтилган фанлар бўйича тренинглар сертификатланган ва тегишли курслар ўтказишга ҳозирлик кўрган тренерлар томонидан ўтказиб келинмоқда.
CIPA дастури бўйича имтиҳонлар, «Солиқлар ва ҳуқуқ» фанини истисно этганда, барча иштирокчи мамлакатлар учун бир хилдир. «Солиқлар ва ҳуқуқ» фани бўйича имтиҳонлар ҳар бир мамлакат учун алоҳида-алоҳида ишлаб чиқилади ва шу мамлакатнинг миллий қонун ҳужжатлари ҳамда солиқ солиш тизимига асосланади. CAP (Certified Accounting Practitioner – сертификатланган амалиётчи бухгалтер) ва CIPA (Certified International Professional Accountant – сертификатланган халқаро профессионал бухгалтер) сертификатларини олиш учун асосий талаб имтиҳонларни муваффақиятли топширишдир.
Пуллик ёзма имтиҳонлар йилига уч марта – баҳорда, ёзда ва кузда, Евросиё кенгаши томонидан барча мамлакатлар учун белгиланган ягона кунларда ўтказилади. Тест топшириқларининг махфийлиги таъминланади – топшириқлар имтиҳон ўтказиладиган куни келиб тушади. Бажарилган топшириқлар мустақил текширув ва баҳолаш учун ваколатли ташкилотга жўнатилади.
CAP сертификати бўлиши корхонада бухгалтерия ҳисобини олиб бориш ҳамда барча асосий ҳисоботларни, шу жумладан солиқ ва молия ҳисоботларини юқори савияда тузиш имконини беради. CIPA сертификати даражаси бирмунча юқорироқ ҳужжатдир. Бундай ҳужжатнинг бўлиши унинг соҳиби бошқарув йўналишидаги қарорларни қабул қилишда, компанияни молиявий бошқаришда иштирок этишга қодир эканлигидан далолат беради. CAP/CIPA сертификати бўлган бухгалтерлар халқаро ҳамжамият томонидан тасдиқланган ўз билимлари ва профессионал кўникмаларига таянган ҳолда бухгалтерия ҳисобини, бизнес соҳаси ҳолати тўғрисида холисона ва мукаммал ахборот берувчи молиявий ҳисоботни тузиш тўғри, ишончли, тўлиқ ва ўз вақтида амалга оширилишини таъминлайди. Бу нарсанинг долзарблиги Ўзбекистон жаҳон бизнес ҳамжамиятига интеграциялашуви билан, мамлакатимиз иқтисодиётига инвестициялар жалб этиш талаблари даражаси билан белгиланади.
Бухгалтерларнинг малакаси ошишига, профессионал жиҳатдан янги босқичга кўтарилишига кўмаклашиш мақсадида «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги Қонунга (30.08.1996 йилдаги 279-I-сон) «профессионал бухгалтер» тушунчасини киритиш мақсадга мувофиқ кўринади. Тегишли сертификатга эга ҳамда республика бухгалтерлар жамоат бирлашмаси аъзоси бўлган жисмоний шахс профессионал бухгалтер бўлиши мумкин. Профессионал бухгалтер мақоми Белоруссия, Қозоғистон ва Тожикистонда қонунчилик йўли билан мустаҳкамлаб қўйилган.
Мамлакатимиз бухгалтерия ҳисоби амалиёти янги, янада юқорироқ даражага кўтарилишга тайёр деб ўйлаймиз.
Ўзбекистонда CAP/CIPA лойиҳасини амалга ошириш йиллари мобайнида қарийб 2 500 мутахассис CAP сертификатини, 100 нафардан ортиқ мутахассис эса CIPA сертификатини олди.
CAP/CIPA сертификатлари МДҲ ҳудудидаги сертификация дастури иштирокчиси бўлган барча мамлакатларда ҳақиқий саналади. Меҳнат бозорида бундай сертификат эгаларига сертификатланмаган бухгалтерларга мўлжалланаётганидан икки баравар кўпроқ иш ҳақи белгиланмоқда. Евросиё халқаро имтиҳон тармоғи билан шартнома асосида иш олиб бораётган, Бухгалтерлар ва аудиторлар миллий уюшмаси, Аудиторлар палатаси ҳамда Бухгалтерлар, аудиторлар ва маслаҳатчилар федерацияси томонидан таъсис этилган «CIPAEN UZ» МЧЖ Ўзбекистонда имтиҳон қабул қилувчи ташкилот ҳисобланади.
Республика бухгалтерлари жамоат ташкилотлари ўз аъзолари малакаси, билими талаб даражасида бўлиши учун масъулдир. Бухгалтерлар, аудиторлар ва маслаҳатчилар федерацияси уставида қайд этилишича, Федерация аъзолари профессионал савияларини мунтазам равишда ошириб бормоқлари лозим. Бу шартни бажармаслик мутахассисни ҳақиқий аъзолар қаторидан овоз бериш ҳуқуқига эга бўлмаган аъзолар қаторига чиқариб қўйилишига сабаб бўлади. Аъзолик тўғрисидаги низомда малака ошириш йўналишидаги конференциялар, семинарлар ва машғулотларда иштирок этганлик учун баллар бериб бориш назарда тутилмоқда.
Афсуски, барча бухгалтерлар малака ошириш зарурлигини, бу нарса давр тақозоси эканлигини бирдек тушуниб етмоқдалар деб бўлмайди.
Назаримизда, CIPA дастури қабилидаги Бухгалтерлар ва аудиторларни сертификатлаштириш бўйича миллий дастур қабул қилиш ана шу жараённи кучайтириш имконини беради. Бу ишни Ўзбекистонда амалга ошириш учун барча омиллар бор.
Биринчидан, сертификатланган бухгалтерларнинг аксарияти Тошкентдаги ва минтақалардаги турли корхоналарнинг бухгалтерия хизматларига бошчилик қилмоқда. Улар сертификатлаштириш қўл остидаги ходимлар учун ҳам муҳим аҳамиятга эга эканлигини биладилар ва шу сабабли дастурни амалга оширишда мададкор бўлишлари мумкин.
Иккинчидан, CIPA дастури бўйича бухгалтерларни сертификатлаштиришда ишлаб турган инфратузилма, яъни ўқув марказлари ва имтиҳон тармоғи мавжуд. Улар миллий сертификатлаштириш дастури бўйича ҳам ишлаши мумкин.
Учинчидан, республикада ўқув материаллари ва имтиҳон модулларини ишлаб чиқишга қодир тренерлар ва мутахассислар бор, улар миллий дастур бўйича ўзбек ва рус тилларида услубий материаллар тайёрлай оладилар.
Тўртинчидан, профессионал жамоат ташкилотлари CAP/CIPA сертификатлаштириш дастурини ташкил этиш ва амалга оширишда аввалбошданоқ иштирок эта бориб, етарлича тажриба орттирдилар, бу тажрибадан миллий сертификатлаштириш тизимида муваффақиятли тарзда фойдаланиш мумкин.
Ишончимиз комилки, бухгалтерларнинг миллий сертификатлаштириш тизими жорий этилиши пировард натижада корхоналарнинг ва, умуман олганда, иқтисодиётнинг ривож топишига ҳамда хўжалик юритувчи субъектларнинг инвестициялар борасида жалб этувчанлик хусусияти ошишига хизмат қилади.
Нозир ИБРАГИМОВ,
Ўзбекистон Бухгалтерлар, аудиторлар ва маслаҳатчилар
федерацияси бошқаруви раиси, иқтисодиёт фанлари
доктори, CAP.
