«Корхонанинг устав фонди – вазифаси, шаклланиш тартиби, ҳисобини юритиш. Муассислар билан ҳисоб-китоблар» – «NORMA» профессионал ривожланиш марказида илк бор бўлиб ўтган янги семинарнинг мавзуси шундай эди. «Kreston Tashkent» компаниясининг тажрибали аудитори бўлган маърузачи Надежда КОВАЛЕНКО тингловчиларни хусусий капитал тўғрисидаги қонун ҳужжатларини қўллаш амалиёти, корхоналар ва уларнинг муассислари учун у билан боғлиқ солиқ оқибатлари билан таништирди.
Эксперт корхонанинг устав фонди, миқдорини рўйхатдан ўтказиш пайтида уни бухгалтерия ҳисобида экс эттириш, унинг кўпайиши ва камайиши, унинг улушига мулк ҳуқуқларининг ўтиши билан боғлиқ ҳамда бошқа масалаларни кўриб чиқди. Семинарда бухгалтерия ҳисобида чет эл валютасида ифодаланган устав фондини шакллантириш чоғида юзага келадиган курс фарқини акс эттиришга эътибор қаратилди. Соф активлар билан боғлиқ масала – чиқиб кетаётган муассислар билан ҳисоб-китоб қилиш чоғида уларнинг қийматини белгилаш ва корхонанинг яшаш қобилиятини аниқлаш мақсадида уларнинг миқдорлари динамикасини кузатиш фаол муҳокама қилинди.
Семинар давомида корхоналарнинг раҳбарлари, бош бухгалтерлар ва аудиторлар юридик шахсларнинг хусусий капиталини шакллантириш ва қўллаш билан боғлиқ бухгалтерия ҳисоби ва солиқ солиш хусусиятларини аниқ мисолларда кўриб чиқдилар.
Иштирокчилар ўз саволларига жавоб, шунингдек маслаҳат ва тавсиялар олдилар.
– Бундан аввалги йиллар учун муассисларга дивидендлар қандай тўланиши мумкин?
– Тақсимланмаган фойданинг бутун суммаси дивидендларни тўлашга йўналтирилиши ва у қайси давр учун олинганлигидан қатъи назар исталган вақтда берилиши мумкин.
– МЧЖ муассисларидан бири муассислар таркибидан чиқишга қарор қилди. Бунда корхонанинг соф активлари 795 млн сўмни, устав фонди 880 млн сўмни, шу жумладан тақсимланмаган улуш 20 млн сўмни ташкил қилади. Чиқиб кетаётган муассиснинг улуши – 404 млн сўм ёки 46%. У қанча суммани олишга умид қилиши мумкин, бу ҳолда устав фонди нима бўлади? Соф активлар устав фондидан камлиги боис биз аввал уни камайтиришимиз (қайта рўйхатдан ўтказишимиз), шундан кейингина муассиснинг чиқиб кетишини расмийлаштиришимиз керакми? Мавжуд тақсимланмаган улушни нима қилайлик?
– «Масъулияти чекланган ҳамда қўшимча масъулиятли жамиятлар тўғрисида»ги Қонуннинг (6.12.2001 йилдаги 310-II-сон, бундан кейин МЧЖ тўғрисидаги Қонун) 19-моддасига мувофиқ жамият давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан эътиборан бир йил мобайнида унинг устав фонди (устав капитали) тўлиқ тўланмаган тақдирда, жамият ўзининг устав фондини амалда тўланган миқдоргача камайтиришини эълон қилиши ва унинг камайтирилганлигини белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказиши лозим.
Агар иккинчи ва ҳар бир кейинги молия йили тугаганидан кейин жамият соф активларининг қиймати унинг устав фондидан (устав капиталидан) кам бўлиб қолса, жамият уни ўзининг соф активлари қийматидан ошмайдиган миқдоргача камайтирилишини эълон қилиши ва бундай камайтиришни белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказиши шарт. Агар жамият ўз устав фондини (устав капиталини) камайтириш ёки ўзининг тугатилиши тўғрисида 3 ойлик муддатда қарор қабул қилмаса, кредиторлар жамият мажбуриятларини муддатидан илгари тугатишини ёки ижро этишини ва ўзлари кўрган зарарнинг ўрнини қоплашини талаб қилишга ҳақлидир. Бундай ҳолларда юридик шахсларни давлат рўйхатидан ўтказувчи орган жамиятни тугатиш тўғрисида судга талабнома тақдим этишга ҳақлидир.
Юқорида баён этилганлардан келиб чиқиб, соф активларнинг миқдори ва чиқиб кетаётган муассис улушининг ҳақиқий қийматини тўғри белгилаш учун аввал устав фондининг камайтирилишини рўйхатдан ўтказиш, сўнгра соф активларни ҳисоблаш ва муассис билан ҳисоб-китоб қилиш лозим. Агар у ўз ҳиссасини тўлиқ киритмаган бўлса, бу ҳақиқий улушни ҳисоб-китоб қилишда ҳисобга олиниши керак.
– Муассис корхонадан маҳаллий валютада қарз олди. 3 йилдан кейин устав фондини олинган қарз ҳисобига кўпайтиришга қарор қилди. Курс бўйича устав фонди кўпайтирилишини қайси санада акс эттириш лозим? Устав фондини кўпайиш, камайиш, бошқа корхонани қўшиб олишни ҳисобга олган ҳолда шакллантириш чоғида муассисда (жисмоний шахсда) қандай солиқ оқибатлари юзага келади?
– Корхона ўзининг муассисига берган қарз корхона ҳисобида узоқ муддатли дебиторлик қарзи сифатида акс эттирилади (0940-ҳисобварақ). Кўрсатилган қарз устав фондини кўпайтиришга йўналтирилиши мумкин эмас, чунки муассис қарз суммасини қайтариши керак. Устав фондига ҳиссасининг кўпайиши билан унинг қарзи сўндирилмайди, балки кўпаяди. Мазкур вариантни муассисдан корхонага берилган қарз мавжудлигида қўллаш мумкин. Валютада ифодаланган устав фондининг кўпайтирилиши таъсис ҳужжатларига ўзгартиришлар рўйхатдан ўтказилган кундаги курс бўйича амалга оширилади. У киритиш кунидаги курс бўйича шакллантирилади.
– Икки нафар – устав фондидаги улуши 95 ва 5%ни ташкил этувчи хорижий муассисга эга хорижий компания уларни бошқа хорижий муассисга сотмоқда. Ушбу таомил бухгалтерия ҳисобида қандай акс эттирилади?
– Корхонанинг бухгалтерия ҳисобида ушбу таомил уларнинг таркибидаги ўзгартиришлар давлат рўйхатидан ўтказилганидан кейин муассислар кесимида фақат 8300-гуруҳ ҳисобварақларида акс эттирилади. Муассислар ўртасида улушни сотиш бўйича ҳисоб-китоблар ҳисобда акс эттирилмайди.
– Дивидендлар жисмоний шахсга қандай шаклда тўланади?
– Дивидендлар жисмоний шахсга иштирокчилар йиғилишининг қарорига кўра пул маблағлари; ўзи ишлаб чиқарган маҳсулот; асосий воситалар, товарлар ва бошқа товар-моддий бойликлар билан тўланиши мумкин.
– Қандай ҳолларда банкротлик бошланади ва мулк эгасининг ҳуқуқлари қачон белгиланади?
– «Банкротлик тўғрисида»ги Қонуннинг (5.05.1994 йилдаги 1054-XII-сон, 24.04.2003 йилдаги 474-II-сон Қонун таҳририда) 4-моддасига мувофиқ пул маблағлари бўйича кредиторлар талабларини қондиришга ва (ёки) мажбурий тўловларни тўлаш мажбуриятини бажаришга қодир эмаслик, агар тегишли мажбуриятлар ва (ёки) тўлов мажбурияти уларни бажариш санаси бошланган пайтдан эътиборан 3 ой давомида қарздор томонидан бажарилмаган бўлса, унинг банкротлик аломати деб эътироф этилади.
Банкротлик таомили ташаббусчиси мониторинг асосида, бюджет олдида сўндирилмаган қарзлар мавжуд бўлганда давлат органлари, жамият кредиторлари бўлиши мумкин. Кредиторлик қарзи сўндирилганидан кейин қолган мулк эгасининг ҳуқуқлари ва унинг ҳимоя қилиниши кўп даражада ихтиёрий тугатиш чоғида белгиланади.
– МЧЖ устав фондидаги улуш иштирокчиларнинг биридан бошқасига ҳақ олмасдан берилмоқда. Бунда қандай ҳужжатларни расмийлаштириш лозим, ушбу таомилнинг солиқ оқибатлари қандай?
– Муассислар йиғилишининг баённомаси ва нотариал тасдиқланган ҳадя шартномасини расмийлаштириш лозим.
Юридик шахс учун солиқ оқибатлари – асосий фаолият тури бўйича солиқ ставкасига асосан солиқ солинадиган даромад (Солиқ кодексининг (СК) 22, 135-моддалари), жисмоний шахс учун эса – энг кам ставкада даромад солиғи солинадиган даромад (СКнинг 181-моддаси).
– Жисмоний шахс МЧЖда шерик муассисдир. 2 йил ўтганидан кейин у муассислар таркибидан чиқиш хоҳишини билдирди. Корхона фойда оларди, бироқ дивидендлар тақсимланмас эди. Муассислар таркибидан чиқиш пайтида ҳам корхона фойда оларди. Муассис муассислар таркибидан чиқаётганда фойдадан улуш олиш ҳуқуқига эгами?
– Иштирокчи улушининг ҳақиқий қийматини ҳисоб-китоб қилишда корхона унинг чиқиши пайтига қадар жамғарган бутун фойдаси иштирок этади.
– Хорижий ҳамкорнинг муассислар таркибидан чиқиши бухгалтерия ҳисобида қандай акс эттирилади, у билан ҳисоб-китоб қайси валютада қилинади – валютадами ёки сўмдами?
– Улушнинг ҳақиқий қиймати ҳисоб-китоби сўмдаги соф активлар миқдоридан келиб чиқиб юритилади. Баённомада унинг қийматининг сўмдаги эквиваленти кўрсатилади.
Сўнгра кўрсатилган сумма тўлов манбаида солиқни чегирган ҳолда тўлов тўлаш тўғрисида қарор қабул қилинган кундаги курс бўйича валютага ўтказилади ва ўзининг ёки конвертацияланган маблағлар ҳисобидан тўланади.
Бунда устав фондининг миқдори қуйидаги проводка билан олиб борилади:
Дт 83 – Кт 66 – 83-ҳисобварақда кўрсатилган миқдорда сўмда ва валютада;
Дт 84 – Кт 66 – амалдаги курсгача валюта суммасини қўшимча баҳолаш учун сўмда;
Дт 87 – Кт 66 – қолган суммага.
Кўрсатилган кредиторлик қарзи ойнинг охирги кунидаги курс бўйича ҳар ойда қайта баҳоланади.
МЧЖ тўғрисидаги Қонунда чиқиб кетаётган хорижий инвестор улуши қийматининг ҳисоб-китоби тартиби тўғрисида аниқ меъёр йўқ. Кўрсатилган Қонунда чиқиб кетаётган хорижий инвестор билан ҳисоб-китоблар масаласи кўрилмаган. Шу сабабли МЧЖ тўғрисидаги Қонуннинг 22-моддасида кўрсатилган улуш қиймати ҳисоб-китобининг тартиби хорижий иштирокчи улуши қийматининг ҳисоб-китобига нисбатан қўлланмайди деган фикр мавжуд. Хорижий инвестор жамиятдан чиқиб кетиши чоғида унинг қийматини белгилашда «Чет эл инвестициялари тўғрисида»ги Қонуннинг (30.04.1998 йилдаги 609-I-сон) 18-моддаси қўлланиши мумкин. Чет эллик инвестор чет эл инвестициялари иштирокидаги корхонадан чиқиб кетган ёки бу корхона тугатилган тақдирда, корхона мол-мулкидаги ўз улуши пул ёки бозор баҳосига мувофиқ равишда товар шаклида қайтарилиши ҳуқуқини олади.
Семинар якунида иштирокчилар шунга ўхшаш тадбирлар ўтказилишидан манфаатдор эканликларини айтдилар, чунки улар долзарб масалаларга ойдинлик киритишда, билимларини ошириш, бу билан ўз бизнесларини тўғри ва муваффақиятли юритишда ёрдам беради.
Наталья СПИРИДОНОВА, мухбиримиз.
