ОАВ маълумотларига қараганда, Америка Қўшма Штатларида никоҳланаётган ҳар жуфтликнинг бешдан бири, Францияда – учдан бири никоҳ шартномаси тузади.
Никоҳ шартномасида оилавий муносабатларнинг кўпгина жиҳатлари назарда тутилиши мумкин. Чунончи, кино юлдузи Жейн Фонда ва медиа-магнат Тэдд Тернер имзолаган контракт 107 саҳифадан иборат. Унинг бандларидан бирида актриса ҳафтада икки маротаба эрига у ёқтирган картошка билан тўқмоқланган гўшт қовуриб бериши назарда тутилган.
Актёр Дастин Хоффманнинг рафиқаси Лайза Готтзеген контрактда эрининг фильмлардаги ҳамкор аёллар билан ўпишишини тақиқлаган.
Юлдуз актёрлар Кэтрин Зета-Жонс ва Майкл Дуглас улар ажралишган тақдирда никоҳда яшалган ҳар бир йил учун аёл ҳар йили ундан 1 млн доллар олиши келишилган (аёл 3 млн доллар олишни талаб қилган эди, бироқ куёвнинг адвокатлари бунга рози бўлмаганлар). Аёлига хиёнат қилгани учун эр 5 млн доллар жарима тўлаши белгиланган. Бироқ ажралишган тақдирда 12 минг доллардан қиммат бўлган барча тўй совғалари эрга тегишли бўлиши шартлашилган.
Ўзбекистонда никоҳ шартномаси институти ҳозирча оммалашмаган. Бизда тўйгача бирор нарсани бўлиб олиш одобдан эмас деб ҳисобланади, тўй тараддуди кезларида талоқ тўғрисида сўзлаш эса – «умуман ёмон аломат». Бизнинг ёш жуфтликларимиз учун энг асосийси ҳисоб-китоб эмас, балки ҳис-туйғулардир. Ҳолбуки, агар севги чиндан ҳам самимий бўлса, эр-хотиннинг ҳар бири ҳуқуқларини ҳимоя қиладиган ҳужжат ҳеч нарсани ўзгартирмаслиги керак-ку! Балки биз никоҳ битимининг аҳамиятли томонларини баҳолай олмаётгандирмиз? Зеро эр-хотиннинг турмуши нафақат ҳаётий тажриба ва фарзандлар, балки мол-мулк билан ҳам мустаҳкамланади. Ажрашилган тақдирда бу мол-мулкни қонун бўйича ёки эр-хотин тузган шартномага биноан бўлишга тўғри келади. Албатта, буни тинч йўл билан қилишга нима етсин! Бироқ турмушда кўпинча мол-мулкни бўлишда ўзаро хафагарчилик, таъна-дашномлар, эътирозу адоватлар ҳамроҳ бўлади.
Никоҳ шартномасини никоҳ рўйхатга олинишидан аввал ҳам, кейин ҳам тузиш мумкин. Биринчи ҳолда у никоҳ рўйхатга олинган кундан бошлаб кучга киради. Никоҳ шартномаси фақат расман рўйхатга олинган никоҳда кучга эга. Фуқаролик иттифоқларига у татбиқ этилмайди.
Никоҳ шартномаси ёзма шаклда тузилади ва нотариал тартибда тасдиқланиши лозим. Бошқа битимлардан фарқ қилиб, у иштирокчиларнинг шахси билан чамбарчас боғланган, шу сабабли уни қонуний вакил ёки ишончнома орқали тузиб бўлмайди, фақат шахсан тузилади. Бироқ шартномани ишлаб чиқаётганда мутахассиснинг ёрдамига таянган маъқул, у баъзи нозик жиҳатларга эътибор беришни тавсия қилади.
Никоҳ шартномасини тузаркан, эр-хотин қонун билан белгиланган умумий биргаликдаги мулк режимини ўзгартиришга ва ўзининг эр-хотин бутун мол-мулки, унинг айрим турлари ёки улар ҳар бирининг мол-мулкига биргаликдаги, улушли ёки алоҳида-алоҳида эгалик қилиш режимини белгилашга ҳақлидир.
Қонунда назарда тутилишича, никоҳ вақтида орттирилган, шунингдек у рўйхатга олингунча бўлғуси эр-хотиннинг умумий маблағларига харид қилинган мол-мулк уларнинг биргаликдаги умумий мулки ҳисобланади. Ажрашиш ҳолатида у тенг бўлинади. Эр-хотиннинг бири никоҳгача ўз маблағларига харид қилган мол-мулк унинг эгалигида қолади.
Шартнома усули эр-хотиннинг мулкий муносабатлари – уларнинг биргаликдаги хоҳишига кўра бошқарилишини назарда тутади. Масалан, улар ўзларининг умумий турар жойлари биргаликдаги мулк бўлиши, никоҳ даврида олинадиган ҳар қандай бошқа кўчмас мулк улушли мулкка кириши тўғрисида келишиб олишлари мумкин. Тадбиркорлик фаолиятидан олинган барча даромадлар ва дивидендлар эса уларни олган эр (хотин)нинг алоҳида мол-мулки деб тан олинади.
Эр-хотин никоҳ шартномасида никоҳ бекор қилинган тақдирда уларнинг ҳар бирига бериладиган мол-мулкни ҳам белгилашга ҳақлилар. Шартномага эр (хотин) никоҳгача орттирган мол-мулк у тузилгандан кейин биргаликдаги мулкка ўтиши тўғрисида банд киритилиши мумкин. Масалан, агар эрда квартира бор бўлса, ҳужжатга тегишли банд киритилгандан кейин унинг квадрат метрлари умумий мулкка айланади ва ажралганда тенг бўлинади.
Бироқ, масалан, никоҳ тузилган пайтдан бошлаб 15 йил мобайнида эр-хотиннинг ҳар бирига никоҳгача тегишли бўлган мол-мулк алоҳида-алоҳида мулк бўлиб қолишда давом этиши, янги харид қилинган мол-мулк эса улушли эгаликка келиб тушиши назарда тутилиши мумкин. Аммо 15 йил ўтгач, никоҳ тузилишигача ва ундан кейин харид қилинган барча мол-мулк биргаликдаги эгаликка келиб тушади. Дарвоқе, муддат никоҳ шартномаси иштирокчиларининг хоҳиши бўйича белгиланади. Унинг шартлари ҳам шундай қилинади. Чунончи, эр ўзининг хотинига унга никоҳгача тегишли бўлган мол-мулкни бериши мумкин (агар ушбу банд никоҳ шартномасига киритилмаган бўлса, ажралишда у эрга қолади).
Никоҳ шартномаси унинг тарафларини ғоятда нохуш аҳволга солиб қўймаслиги ёки оила қонунчилигининг негиз бўладиган асосларига зид келмаслиги керак. Яъни у эр-хотиннинг бирига фақат мажбуриятлар юклаши, иккинчисига эса фақат ҳуқуқлар бериши мумкин эмас. Ўзаролик принципидан келиб чиқиб, тарафларнинг ҳар бирида мажбурият ва ҳуқуқлар бўлиши керак.
Ўзбекистон қонун ҳужжатларига биноан никоҳ шартномаси фақат мулкий муносабатларни тартибга солади. У эр-хотиннинг шахсий, номулкий муносабатларини белгилаши мумкин эмас. Шахсий номулкий ҳуқуқлар ва мажбуриятларнинг мазмуни Оила кодекси (ОК)нинг 4-боби ва Фуқаролик кодекси (ФК)нинг 99-моддаси билан тартибга солинган ҳамда умумий қоидага кўра тарафларнинг битими билан ўзгартирилиши мумкин эмас.
Никоҳ шартномаси уй хўжалигини юритиш мажбуриятлари, эр-хотиннинг ички шахсий ҳаёти, ажралгандан кейин болалар билан мулоқот ва ҳоказоларни тартибга солмайди. Бу шартнома эр-хотиннинг бирига иккинчисининг эркинлиги, иродаси, хоҳишини, яъни Фуқаролик кодекси шахсий номулкий муносабатларга киритадиган барча нарсаларни чеклаш ҳуқуқини бермайди.
Ўзбекистонда никоҳ шартномасида аёл ўз зиммасига ишни ташлаш мажбуриятини олиши ёки мол-мулкни бўлиш ҳуқуқидан воз кечишини ёзиш мумкин эмас, чунки бундай шартлар унинг ҳуқуқий лаёқатини чеклайди. Ота-оналардан қайси бири болаларни тарбиялаш билан шуғулланиши ёки ажралиш юз берганда улар ким билан қолишини қайд этиб бўлмайди.
Никоҳ шартномасига муайян миқдордаги болаларни туғиш мажбурияти ёки васият қилиш эркинлигини чеклайдиган мажбуриятни киритиб бўлмайди, чунки ушбу ҳуқуқ ФКнинг 67-бобида назарда тутилган ва фуқаронинг ҳуқуқий лаёқати мазмунига киради. Шунингдек унда эр-хотиннинг судга мурожаат қилиш ҳуқуқи чекланиши мумкин эмас. Бу нарса Оила кодексида қайд этилибгина қолмай, балки процессуал қонунчиликнинг умумий қоидасидан ҳам мантиқан келиб чиқадиган ҳар қандай шахснинг (нафақат эр-хотиннинг) судга мурожаат қилиш ҳуқуқини рад этишга киради.
Ушбу ҳужжатда сизга Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси кафолатлайдиган барча ҳуқуқларга риоя этилиши керак. Тўғри тузилган никоҳ шартномаси реал кучга эга бўлади ва ҳақиқатан ҳам иккала тарафнинг манфаатларини, агар у Оила кодексига зид келмаса, ҳимоя қилиши мумкин.
Агар эр-хотин никоҳ шартномасини тузган бўлишса, бу унинг «абадий кучда қолиши»ни билдирмайди. ОК 32-моддасининг биринчи қисмига кўра ушбу ҳужжат исталган вақтда эр-хотиннинг келишувига кўра ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин.
Никоҳ шартномасини бажаришдан бир томонлама бош тортишга йўл қўйилмайди. Никоҳ шартномаси эр-хотиндан бирининг талаби билан Фуқаролик кодексида белгиланган асослар ва тартибда суднинг ҳал қилув қарори билан ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин. Шунингдек у ФКда назарда тутилган асосларга кўра суд томонидан тўлиқ ёки қисман ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин.
Никоҳланишга тайёрланиш ёки никоҳда бўлганда никоҳ шартномасини тузиш фикридан тараддудланмаслик керак. Бўлғуси оилавий ҳаёт қанчалик бахтли бўлиб туюлмасин, уни биргаликдаги бахт-саодатни бузиши мумкин бўлган эҳтимолий хатарлардан сақлашга ҳаракат қилинг. Соғлом фикрга кўра, севги, ишонч, бир-бирини тушуниш ва бир-бирига ғамхўрлик қилиш сингари нозик туйғулар кундалик жанжаллар, касалликлар ва эр-хотиндан бирининг бевақт тарк этиши сингари турмуш изтиробларидан сақлаши керак. Ҳис-туйғуларни сақлаб қолиш учун бироз ҳисоб-китобни ҳам ўйлаб қўйиш керак. Шартнома тузиш ҳақида сўз очилганда жуфти ҳалолингиз ғазабланса ёки таклифингизни рад этса, бу билан ким ютуққа эришганини олдиндан айтиб бўлмайди.
Никоҳланувчи шахсларнинг ёки эр ва хотиннинг никоҳда бўлган даврида ва (ёки) эр ва хотин никоҳдан ажратилган тақдирда уларнинг мулкий ҳуқуқ ҳамда мажбуриятларини белгиловчи келишуви никоҳ шартномаси деб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Оила кодекси, 29-модда.
Ленара ХИКМАТОВА, юрист.
