Аффилланган шахслар – бу ўзаро алоқадор ёки ўзаро боғлиқ деб аталадиган шахслар. Масалан, агар бош директор автомобилни ўзининг қариндошига машина аслида сотиб олинган нархда эмас, балки корхона балансида ҳисобда бўлган нархда сотишни хоҳласа. Бундай битим корхонага фойда келтирмайди, балки фақатгина мазкур ҳолда унинг қариндоши манфаатдордир ҳамда бу шахс аффилланган шахс ҳисобланади. «Аффилланганлик» тушунчасининг ўзи қандайдир ноқонуний ёки фирибгарликка оид нарса ҳисобланмайди, аммо шунга ўхшаш битимларнинг натижаси корхона фойдасига бўлмаса, улар ноқонуний деб топилиши мумкин.
Аффилланган шахсларнинг белгилари
Таъсисчи томонидан кўчмас мулкнинг ходимга сотилиши фақатгина солиқ органи тузилган битим корхонага аввалбошдан қонуний наф олиш сифатида манфаатли бўлмаганлигини ёки бундай битим солиқ органи томонидан солиқ тўловчига даромадларни яшириш ва солиқлардан қочишга ёрдам берганлигини исботласа, аффилланган битим деб эътироф этилади. Бироқ, мисол учун, таъсисчи дастгоҳни ўз қариндошига эскиришни ҳисобга олган ҳолда бироз арзонлаштирилган, лекин умуман ҳақиқий бозор нархига мувофиқ нархда сотган бўлса, бундай битим аффилланган битим деб эътироф этилмайди. Амалда бундай турдаги битимлар ҳар доим солиқ қўмитасининг назоратида туради, шу боис уларга қизиқмаган яхши.
Қуйидагилар акциядорлик жамиятининг аффилланган шахслари деб эътироф этилади (26.04.1996 йилдаги ЎРҚ-223-I-сон 85-м.):
• ушбу жамиятнинг 20 фоиз ва ундан ортиқ фоиз акцияларига эгалик қилувчи юридик шахс;
• ушбу жамиятнинг 20 фоиз ва ундан ортиқ фоиз акцияларига яқин қариндошлари билан биргаликда эгалик қилувчи жисмоний шахс;
• ушбу жамият кузатув кенгашининг аъзоси, жамият директорининг ёхуд жамият бошқаруви аъзосининг ваколатларини амалга ошираётган шахс;
• ушбу жамият қайси юридик шахс устав капиталининг 20 фоизи ва ундан ортиқ фоизига эгалик қилса, ўша юридик шахс;
• ушбу жамиятнинг шуъба хўжалик жамияти бўлган ёки ушбу жамият қайси жамиятнинг шуъба хўжалик жамияти бўлса, ўша жамиятнинг шуъба хўжалик жамияти бўлган юридик шахс;
• ушбу жамият устав капиталининг 20 фоизи ва ундан ортиқ фоизига эгалик қилувчи айни бир шахс қайси юридик шахс устав капиталининг 20 фоизи ва ундан ортиқ фоизига эгалик қилса, ўша юридик шахс;
• ушбу жамият кузатув кенгашининг камида учдан бир қисмини ташкил этувчи айни бир шахслар ва уларнинг яқин қариндошлари қайси юридик шахс кузатув кенгашининг камида учдан бир қисмини ташкил этса, ўша юридик шахс;
• ушбу жамиятнинг директори ёхуд бошқарув аъзоси бўлган айни бир шахс ёки унинг яқин қариндошлари қайси юридик шахс ижроия органининг раҳбари вазифасини амалга ошираётган бўлса, ўша юридик шахс;
• яқин қариндошлари билан биргаликда ушбу жамият кузатув кенгашининг камида учдан бир қисмини ташкил этувчи шахс қайси юридик шахс раҳбарининг ёки ижроия органи аъзосининг вазифасини амалга ошираётган бўлса, ўша юридик шахс;
• ушбу жамият директорининг ёки бошқарув аъзосининг ваколатларини амалга ошираётган шахс яқин қариндошлари билан биргаликда қайси юридик шахс жамият кузатув кенгашининг камида учдан бир қисмини ташкил этса, ўша юридик шахс;
• ушбу жамият билан битта хўжалик бирлашмасига кирувчи юридик шахс.
Масалан, АЖнинг 25% акцияларига эгалик қилувчи жисмоний шахснинг турмуш ўртоғи билан тузилган битим аффилланган шахс билан битим деб эътироф этилади. Шунингдек ташкилот ва директори бир вақтнинг ўзида АЖ бошқаруви аъзоси ҳисобланадиган АЖ ўртасида тузиладиган битим ҳам аффилланган шахс билан тузилган битим деб эътироф этилади. Ёки «Альфа» АЖ банк билан кредит шартномасини тузади. Банк раҳбарининг турмуш ўртоғи «Альфа» АЖнинг 30% акцияларига эгалик қилади. Кредит шартномаси аффилланган шахс билан тузилган битим бўлиб ҳисобланади.
Бунда жамиятнинг аффилланган шахси бўлган акциядор – жисмоний шахснинг аффилланган шахслари бўлиши мумкин. Қуйидагилар бундай шахслар деб эътироф этилади (26.04.1996 йилдаги ЎРҚ-223-I-сон 85-м. 3-қ.):
• ушбу жисмоний шахс ва (ёки) унинг яқин қариндошлари қайси юридик шахс устав фондининг (устав капиталининг) 20 фоизи ва ундан ортиқ фоизига эгалик қилса, ўша юридик шахс;
• ушбу акциядор ёки унинг яқин қариндошлари қайси юридик шахс кузатув кенгашининг аъзоси бўлса, ўша юридик шахс;
• ушбу акциядор ёки унинг яқин қариндошлари қайси юридик шахсда ижроия органининг аъзоси ваколатларини амалга ошираётган бўлса, ўша юридик шахс.
Аффилланган шахсларнинг мажбуриятлари
Аффилланган шахс жамият билан битим тузишда аффилланган эканлиги тўғрисида тузилиши кутилаётган битим ҳақидаги маълумотларни, шу жумладан битимда иштирок этаётган шахслар, битим предмети тўғрисидаги маълумотларни, тегишли шартноманинг муҳим шартларини батафсил кўрсатган ҳолда ёзма хабарнома юбориш орқали жамиятни хабардор этиши шарт.
Аффилланган шахслар билан тузилган битимлар тўғрисидаги ахборот, шу жумладан аффилланган шахсларнинг ёзма билдиришлари ва битимлар бўйича қабул қилинган қарорларнинг тўлиқ таърифлари, қарор қабул қилган шахслар ҳақидаги маълумотлар ҳамда аффилланган шахслар билан битимлар тузиш чоғидаги манфаатлар тўқнашуви тўғрисидаги маълумотлар жамият йиллик ҳисоботининг бир қисмидир (26.04.1996 йилдаги ЎРҚ-223-I-сон 86-м.).
Аффилланган шахс билан битимни ҳақиқий эмас деб топиш учун асослар
Аффилланган шахс аффилланган эканлиги тўғрисида акциядорлик жамиятини хабардор этмаслиги жамият томонидан манфаатдорлик билан битим тузилишига қўйиладиган талабларга риоя қилинмаслигига олиб келади, бу эса ўз навбатида – битимни ҳақиқий эмас деб топиш учун асос. Бироқ, бунда акциядорлик жамиятини олдиндан акциядорлик жамияти билан аффилланган эканлиги тўғрисида хабардор қилмаган аффилланган шахс билан битим ҳақиқий эмас деб эътироф этилиши мумкин эмас, агар:
• аффилланган шахс билан тузилган битимни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги даъво билан судга мурожаат қилган акциядорнинг овоз бериши акциядорларнинг ушбу битимни маъқуллаш тўғрисида қарор қабул қилинган умумий йиғилишида унинг иштирок этишидан ёки иштирок этмаслигидан қатъи назар, овоз бериш натижаларига таъсир кўрсатмаса;
• мазкур битимнинг тузилиши жамиятга ёки ушбу акциядорга зарар етказилишига сабаб бўлганлиги ёки зарар етказилишига сабаб бўлиши мумкинлиги исботланмаган бўлса;
• мазкур битим бўйича зарарлар битим тарафларининг ҳаракатларига боғлиқ бўлмаган ҳолатларнинг (форс-мажор ҳолатларнинг) натижаси бўлганлиги исботланган бўлса;
• мазкур битимнинг кейинчалик маъқулланганлиги далиллари мавжуд бўлса.
Жисмоний ёки юридик шахс аффилланганлигини тушуниш учун қўшимча тобе муносабатларни ўз ичига олган қуйидаги ўзига хос белгиларни билиш лозим:
• юқори турувчи шахс қуйи турувчи шахсларнинг қарорларини тўхтатиш ҳуқуқига эга;
• устав капиталида улуш мавжуд;
• шахс ҳар бир йиғилишда фойдаланиладиган овоз бериш ҳуқуқига эга;
• бошқарув аъзолари ўртасида қариндошлик мавжуд.
Аммо, шуни ёдда тутингки, компаниянинг ишлаб чиқариш жараёнига иш ташлаш, талабларни ўзгартириш ва ҳ.к. йўли билан таъсир қилиши мумкин бўлган ходимлар аффилланган шахслар ҳисобланмайди. Шуъба фирмасини бошқариш ишониб топширилган компанияга эгалик қилувчининг қариндоши эса аффилланган шахс ҳисобланади.
Агар жамият кузатув кенгашининг икки ва ундан ортиқ аъзоси аффилланган шахс бўлса, битим бўйича қарор акциядорларнинг умумий йиғилиши томонидан қабул қилинади. Жамиятнинг аффилланган шахси жамиятнинг кузатув кенгаши ёки акциядорларнинг умумий йиғилиши мазкур битим юзасидан қарор қабул қилаётганда муҳокамада иштирок этишга ҳақли эмас ва овоз бериш ҳуқуқига эга эмас (26.04.1996 йилдаги ЎРҚ-223-I-сон 88-м.).
Аффилланган шахс билан тузилган битим қуйидаги ҳолларда ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин (26.04.1996 йилдаги ЎРҚ-223-I-сон 89-м. 6-қ.):
«Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонунда битим тузиш бўйича белгиланган талабларга риоя этилмаганда;
• битимни жамият учун зарарли деб топишга доир асослар мавжуд бўлганда;
• битимни тузишда манфаатлар тўқнашуви мавжуд бўлганда.
Ушбу рўйхат қонун ҳужжатларида тўлиқ эмас.
Жамиятнинг 5%дан кам бўлмаган овоз берувчи акцияларига эгалик қилувчи акциядор аффилланган шахс билан тузилган қайси битим натижасида жамиятга зарар етказилган бўлса ёхуд ушбу битим тузилганлиги оқибатида келгусида зарар етказилиши мумкин бўлса, ўша битимни тузишга доир талаблар бузилишининг мавжуд белгиларини ўрганиш учун мустақил равишда аудиторлик ташкилотини жалб этишга ҳақли.
Суд томонидан битим тузишга доир талаблар бузилганлиги факти аниқланган тақдирда, жамият суднинг қарори қонуний кучга кирган пайтдан эътиборан бир ой муддатда акциядорнинг аудиторлик ташкилотини жалб этишга доир харажатларининг ўрнини мазкур хизматларнинг бозор қийматидан кўп бўлмаган миқдорда қоплаши шарт (26.04.1996 йилдаги ЎРҚ-223-I-сон 89-м. 5-қ.).
Акциядорлар судга мурожаат қилган тақдирда давлат божини тўлаш қоидалари
Акциядорлар акциядорлик жамиятининг фаолиятидан келиб чиқадиган низолар бўйича ўз ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари бузилганлиги тўғрисидаги даъво билан судга мурожаат қилган тақдирда, акциядорларга давлат божини тўлаш муддати кечиктирилиб, бу бож кейинчалик айбдор тарафдан ундирилади. Бунда илтимосномага акциядор томонидан унинг мулкий аҳволи давлат божини ўрнатилган тартибда тўлаш учун имконият бермаслигини тасдиқловчи ҳужжатларнинг илова қилиниши талаб этилмайди (ОХСП 27.11.2015 йилдаги 290-сон қарори 9-б.).
Ваколатли давлат органларининг акциядорлар, шу жумладан миноритар акциядорлар манфаатларида иқтисодий судга тақдим этган даъволари бўйича давлат божи ундирилмайди. Бундай ҳолда даъво талаблари қаноатлантирилганда давлат божи даъвонинг қаноатлантирилган қисмига мутаносиб равишда жавобгардан ундирилади (ОХСП 27.11.2015 йилдаги 290-сон қарори 9-б.).
Агар АЖнинг ижроия органи томонидан йирик битим ёки аффилланган шахслар билан битим тузиш тартиби бузилганлиги натижасида жамиятга зарар етказилган бўлса ва бунда АЖ директорининг, бошқарув аъзоларининг ёки ишончли бошқарувчининг айби исботланса, жамиятнинг кредиторлар олдидаги қарздорлигини қоплаш учун унинг мол-мулки етарли бўлмаган тақдирда жамиятнинг мажбуриятлари бўйича субсидиар жавобгар бўлади (26.04.1996 йилдаги ЎРҚ-223-I-сон 81-м. 7-қ.).
Кузатув кенгаши аъзоларига қўйиладиган талаблар
Мамлакатимизда ишбилармонлик муҳитини яхшилашга доир қўшимча чора-тадбирлар қабул қилинганлиги муносабати билан бир қатор меъёрий ҳужжатларга ўзгартиришлар киритилиб, улар компаниялар ва ташкилотлар раҳбариятига қўйиладиган талабларни кучайтирган. Чунончи, АЖ кузатув кенгашининг мустақил аъзоси бўлиш учун (26.04.1996 йилдаги ЎРҚ-223-I-сон 76-1-м. 2-қ.):
• сўнгги 3 йил ичида АЖда ёки унинг аффилланган шахсларида ишламаслик;
• жамият овоз берувчи акцияларининг 5 ёки ундан ортиқ фоизига тўғридан-тўғри ёки аффилланган шахслар орқали эгалик қилмаслик;
• АЖнинг ёки унинг аффилланган шахсининг йирик мижози ёки йирик етказиб берувчиси билан фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда бўлмаслик. Бунда қайси шахслар билан БҲМнинг 2 000 бараваридан кўп бўлган суммага тенг амалдаги шартнома мавжуд бўлса, ўша шахслар йирик мижоз ва йирик етказиб берувчи деб эътироф этилади;
• сўнгги 3 йил ичида АЖга ёки унинг аффилланган шахсларига тегишли аудиторлик хизматларини кўрсатган аудиторлик ташкилотида ишламаслик;
• кетма-кет 6 йил давомида АЖнинг кузатув кенгаши таркибига кирмаслик;
• АЖ ёки унинг аффилланган шахслари билан бирор-бир келишувга эга бўлмаслик, бундан кузатув кенгаши аъзосининг вазифалари ва функциялари бажарилишини таъминлаш билан боғлиқ бўлган келишувлар мустасно;
• АЖнинг бошқарув ва ички назорат органларининг ёки унинг аффилланган шахсларининг аъзоси бўлган шахснинг ёки сўнгги 3 йил ичида уларга аъзо бўлган шахснинг яқин қариндоши ёки қуда томондан қариндоши (ота-онаси, ака-укалари, опа-сингиллари, ўғиллари, қизлари, эри (хотини), шунингдек эрининг (хотинининг) ота-онаси, ака-укалари, опа-сингиллари ва фарзандлари) бўлмаслик;
• давлат бошқаруви органининг ёки давлат корхонасининг ходими бўлмаслик;
• АЖнинг низомида ёки акциядорлар умумий йиғилишининг қарорлари билан тасдиқланган ҳужжатларда белгиланган талабларга мувофиқ бўлиш лозим.
Акциялари фонд биржасининг биржа котировкаси варағига киритилган АЖнинг, шунингдек устав фондида давлат улуши 50%дан ортиқ бўлган АЖнинг кузатув кенгаши таркибига камида бир нафар мустақил аъзо киритилиши керак. Бунда кузатув кенгашининг мустақил аъзолигига номзодлар, агар жамиятнинг низомида бошқача қоида назарда тутилмаган бўлса, жамиятнинг кузатув кенгаши томонидан, қоида тариқасида, акциядорлар умумий йиғилиши кўриб чиқиши учун танлов асосида кўрсатилади (26.04.1996 йилдаги ЎРҚ-223-I-сон 76-1-м. 1-қ.).
АЖ кузатув кенгаши таркибига сайланган мустақил аъзолар реестрини юритиши ва ўзининг расмий веб-сайтида эълон қилиб бориши керак.
Жамият кузатув кенгаши мустақил аъзосининг талабларга мувофиқлиги ўзгарган тақдирда, у АЖни ва кузатув кенгашини бу ҳақда 2 иш куни ичида хабардор қилиши шарт. Бу ҳолда бошқа номзод мустақил аъзо сифатида таклиф этилади (26.04.1996 йилдаги ЎРҚ-223-I-сон 76-1-м. 5-қ.).
Элеонора МАЗУРОВА, адвокат, «Норма» эксперти, Альберт САФИН, «Норма» эксперти.