«Одамлар металл деб ҳалок бўляпти...» – машҳур операдан олинган ушбу жумла ҳозиргача долзарблигини йўқотгани йўқ. Эксперт амалиётининг гувоҳлик беришича, ғайриқонуний усуллар билан бойишни хоҳлайдиганлар оз эмас. Бунда ҳар бир «тадбиркор» ўз «олтин кони»ни излайди. Бу йўлда улар ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари билан хавфли ўйинларга кириб, ахлоқ, одоб ва қонун чегараларини эътибордан соқит қиладилар.
Ялтираган нарсанинг ҳаммаси олтин бўлавермайди
Металлар, қотишмалар ва улардан ясалган буюмларнинг криминалистик экспертизаси халқнинг мазкур нақлини кўп маротаба тасдиқлаган. Бундай экспертиза кўпинча ўғирлик, товламачилик тусидаги, айрим ҳолларда эса қотиллик ва талон-торожлар билан боғлиқ жиноий ишларни тергов қилишда тайинланади.
Ушбу суд-кимёвий экспертизасининг объектлари бўлиб қимматбаҳо металлар (кумуш, олтин, платина) ва улар қотишмаларидан ясалган заргарлик буюмлари ҳисобланади. Экспертлар металларнинг таркиби ва бошқа хоссаларини аниқлашади, уларнинг «проба»сини белгилашади. Кимёвий таҳлилнинг анъанавий усуллари ва замонавий асбоблар буюмдаги қимматбаҳо металл миқдорини ғоятда аниқлик билан белгилаш имконини беради.
Заводда тайёрланган заргарлик буюмлари тегишли назоратдан ўтгандан кейингина пробир билан тамғаланади. Қимматбаҳо металлнинг аниқ миқдори ўрнатилгандан кейин буюмга тамға қўйилади – масалан, 375, 585, 750-проба деб. Заводда қўйилган тамға ишончли ҳисобланади. Қўл усулида тайёрланган буюмга ишониб бўлмайди.
Шунга қарамай кўп миқдордаги олтинни арзонга сотиб олишни хоҳловчилар ҳар доим топилади, уларни яхши таниш бўлмаган сотувчиларнинг «олтиндан ясалган тоғлар»ни ваъда қилиши йўлдан уради. Ваҳоланки тамға бўлмаса, оддий харидор олтиннинг буюмдаги аниқ миқдорини кўз билан чамалай олмайди, олтин қотишмасини унинг ясамасидан ажрата билмайди. Бундан арзон тақинчоқларни қимматбаҳо заргарлик буюми қилиб кўрсатадиган фирибгарлар фойдаланадилар.
Фуқаро М. қизининг сепи учун тилла тақинчоқларни сотиб олиш мақсадида анчагина маблағ йиғди. Кўп ўтмай остонада у яхши танийдиган К. турли хил заргарлик тақинчоқлари билан тўлдирилган сумкаси билан пайдо бўлди. У ҳозир пулга жуда муҳтожлигини айтиб, мақбул нархни таклиф қилди. Барча буюмларда 585-проба тамғаси турганлиги боис, ишонувчан фуқаро М. товарни халта-палтаси билан дарҳол сотиб олди. Кейинроқ тақинчоқлар батафсил кўздан кечирилганда, уларнинг ҳақиқийлиги борасида дастлабки шубҳалар пайдо бўлди.
Фуқаро М.нинг аризасига биноан милиция ходимлари суд-кимёвий экспертизасини тайинлашди. Текшириш давомида экспертлар буюмларнинг ҳаммаси уларга қўйилган 585-пробага мувофиқ эмаслигини аниқладилар. Элементлар таҳлили баъзи узук ва тўғноғичларда ҳатто олтин умуман бўлмаганлигини кўрсатди. Қолган буюмларда қимматбаҳо металлар жуда кам, худди юқи сурилгандек экан. Аниқланган далиллар жиноятчилар гуруҳини фош этиш ва товламачилик қурбонларига етказилган зарарни қоплашда ёрдам берди.
«Фалсафий тош»ни излаб
Қадимда кимёгарлар бир қўл теккизиш билан ҳар қандай нарсани олтинга айлантирадиган «фалсафий тош» рецептини топишга кўп маротаба уринганлар. Бугунда ҳам кон-руда чиқиндиларидан қимматбаҳо металл олиш ҳаваскорлари оз эмас. Олтин васвасаси ва эҳтирос мия фаолиятини рағбатлантиради, кимёдан оз-моз билимлар Интернетдан олинадиган маълумотлар билан тўлдирилади. Натижада хазина изловчилар ёрдамчи воситалар билан ўз уйларини мўъжаз кимё лабораториясига айлантирадилар.
Чаласавод кимёгарлар таркибида олтин бўлган кукунлардан қимматбаҳо металларни айнан қатрама-қатра суғуриб олишмоқчи бўлган мисолларни эксперт амалиётидан кўплаб топса бўлади. Кейинчалик олинган металл чайқов баҳосида сотилади ёки қўлбола усулда заргарлик буюмларини тайёрлаш учун ишлатилади. Бироқ даромадли жиноий фаолият эртами-кечми ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари томонидан бартараф этилади. Синчиклаб қилинган, хавфли меҳнат ҳам ўз эгасига обрў келтирмайди. Орзу қилинган бойлик ва фаровонлик ўрнига «кимёгар» муқаррар равишда қаттиқ жазо олади.
Текширув давомида фуқаро Ю.нинг ички ҳовлисида кичкинагина устахона топилди, терговнинг тахминича, бу ерда уй эгаси ноқонуний олтин олган. Экспертизага терговчи тоғ жинси буюмлари, сариқ рангли бир неча кичик қуйма, ичига эритилган масса солинган идишлар, сариқ кукун излари бўлган асбоблар, кимёвий реактивларни тақдим этади. Эксперт олдида сариқ рангли моддани идентификациялаш ва аниқланган кимёвий реагентларни қўллаш вазифаси турарди.
Эксперт текшируви сариқ рангли қуймаларнинг олтин миқдори юқори бўлган қотишма эканлигини кўрсатди. Унинг бўлаклари ёритиш печи сифатида фойдаланиладиган идишда топилди. Олтин кукун асбоблар ва бошқа инвентарда мавжуд бўлган. Эксперт текшируви натижалари жиноий фаолият – ғайриқонуний йўл билан олтин олиш далилини тасдиқлади.
Шифо бермайдиган дори
Дорихоналарнинг пештахталари турли касаллик ва дардларга даво бўладиган, мамлакатимиз ва хорижда ишлаб чиқарилган турли-туман препаратлар билан тўлган. Бироқ кўпинча қиммат турадиган дори жонга малҳам бўлмайди, дарддан халос этмайди. Бунга дори таркибининг ўровдаги ёзувга умуман тўғри келмаслиги сабаб бўлиши мумкин.
Дори воситаларини бундай қалбакилаштириш энг долзарб муаммолардан биридир. Бирор-бир таниқли препаратнинг машҳурлиги бозорда унинг қалбакиларининг пайдо бўлишига имкон беради. Қалбаки дорилар ташқи кўринишига кўра асл нусхаларидан амалда фарқ қилмайди, фақат эксперт текшируви давомидагина уларни фош этиш мумкин.
Жиноят ишини текшириш муносабати билан терговчи дори воситаларининг экспертизасини тайинлади. Эксперт тақдим этилган фармацевтик препаратларнинг кимёвий таркибини аниқлаши керак эди. Уларнинг картон ўрови ва блистерларини сиртдан кўздан кечирганда бирор-бир нуқсонлар топилмади.
Бироқ текширувнинг кўрсатишича, эритмалар ва таблеткаларнинг кимёвий таркибида ўровларда қайд этилган модда мавжуд бўлмаган. У организмга зарар етказа олмайдиган, бироқ касалликни ҳам даволамайдиган мутлақо фойдасиз бошқа моддалардан тайёрланган экан.
Эксперт текширувига тегишли маълумотга эга бўлмаган халқ табибларидан сотиб олинган ёки олиб қўйилган «мўъжизали таъсир кўрсатадиган» аралашма ва эритмалар ҳам келтирилади. Одатда бундай препаратлар таркибида шакар, крахмал, дорихона мойчечаги ва бошқа ўсимликларнинг экстрактлари бўлади. Бу моддаларнинг ҳаммаси чакана савдода мавжуд, кўпинча улар зарарсиз ва фойдасиздир. Бироқ улар назоратсиз истеъмол қилинганда киши соғлиғи учун хавф туғдириши мумкин.
Эксперт амалиёти товламачилар ва «енгил топиладиган» пул мухлисларининг топқирлиги, уддабуронлигини яққол намойиш этади. Кўпинча кишилар ортиқча ишонувчанлиги, анонимлиги туфайли алдов қурбонларига айланадилар. Бунда улар моддий зарар кўрадилар, ўз соғлиқлари ва ҳаётларини хавфга қўядилар. Бироқ фирибгарларнинг фаровон яшашлари ҳам узоққа чўзилмайди – ҳуқуқбузарликлари учун уларни муқаррар равишда суд ва ҳақли жазо кутади.
Эллеонора ПАК,
ЎзР Адлия вазирлиги ҳузуридаги РСЭМ
давлат суд эксперти.
