Қандолат маҳсулотлари ишлаб чиқарадиган компаниямиз маҳсулотларни воситачи орқали реализация қилмоқчи. Биз воситачининг, реализациядан ташқари, маҳсулотни реклама қилиш билан ҳам шуғулланишини хоҳлаймиз. Бунда воситачи бошқа фирмалар билан ишлаб чиқарувчи компания номидан ва ҳисобидан тузиладиган қандолат маҳсулотларини реализация қилиш шартномалари асосида ишлаши мақбул бўларди.
Мазкур ҳолда воситачилик шартномасининг қандай турини тузиш лозим?
Бундай шартномада қандай шартлар қайд этилиши керак?
МЧЖ директори.
– Фуқаролик кодексида (бундан кейин – ФК) воситачилик шартномасининг айнан сизни қизиқтирадиган мажбурий шартларни ифода этадиган аниқ тури назарда тутилмаган.
Бундай қараганда ҳаракатлар ишониб топширувчининг номидан ва ҳисобидан амалга ошириладиган топшириқ шартномаси шундай шартнома бўлиши мумкиндек туюлади. Бироқ бундай шартноманинг предмети фақат муайян юридик ҳаракатларни амалга оширишгина (оферта жўнатиш, шартнома лойиҳасини тузиш) бўлади.
Сизнинг ҳолатингизда ФКнинг 354-«Шартнома тузиш эркинлиги» моддаси қоидаларини қўллаш мақсадга мувофиқдир, унга кўра тарафлар турли шартномаларнинг элементларини ўз ичига оладиган аралаш шартнома тузишлари мумкин. Биз воситачилик ва топшириқ шартномалари элементларини ўз ичига олган агентлик шартномаси лойиҳасини ишлаб чиқишни таклиф этамиз. Бизнинг фуқаролик ҳуқуқимизда бундай шартнома тушунчаси ва шартлари тартибга солинмаган, бироқ у қонун ҳужжатларида назарда тутилмаган шартномани тузиш имконини беради. Бунинг устига, амалий фаолиятда агентлик шартномаларидан фойдаланиш тўғрисида Солиқ кодексининг 355-моддасига шарҳда ҳам сўз боради1. Унда, хусусан, айтилишича, «воситачилик шартномаларининг икки туридан (топшириқ ва воситачилик) ташқари, амалий фаолиятда турли шартномаларнинг элементларини ўз ичига оладиган аралаш шартномалардан ҳам фойдаланилади. Бунга агентлик шартномаси мисол бўлади, унда нафақат топшириқ шартномаси элементи, балки бевосита воситачининг ўзи кўрсатадиган (бажарадиган) бирор-бир бошқа хизматларни тақдим этиш ёки ишларни (воситачилик ишлари эмас) бажариш ҳам мавжуд» (таржима таҳририят томонидан амалга оширилган). Хорижий мамлакатларнинг қонунчилик амалиётидан маълумки, агентлик шартномаси ёки битими бўйича бир тараф (агент) ҳақ эвазига бошқа тарафнинг (принципалнинг) топшириғи бўйича ўз номидан, бироқ принципал ҳисобига ёхуд принципалнинг номи ва ҳисобига юридик ва бошқа ҳаракатлар қилиш мажбуриятини олади.
Сизга таклиф қилинаётган тавсиялар агентлик шартномасини тузиш чоғида ёрдам беради.
Биринчидан, қонун ҳужжатларимизда агентлик шартномаси тушунчаси назарда тутилмаганлиги боис унинг иштирокчиларини «Тараф-1» ва «Тараф-2» сифатида белгилаш мақсадга мувофиқдир. Айни вақтда «Агентлик» ва «Принципал» номларини қўллаш қоидабузарлик деб ҳисобланмайди, чунки улар «Валютани тартибга солиш тўғрисида»ги Қонуннинг2 18-моддаси ва Ўзбекистоннинг бир қатор бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларида назарда тутилган.
Иккинчидан, шартнома предметини – яъни агент бажарадиган ҳаракатларни белгилаш лозим. Улар юридик (шартнома тузиш, маслаҳат бериш ва бошқалар) ва бошқа ҳаракатлар (товарларни харид қилиш/сотиш, турли хил хизматлар тақдим этиш) бўлиши мумкин. Эътибор беринг: агар агент билан шартномада битимлар тузишга унинг умумий ваколатлари кўрсатилган бўлса (яъни у сизнинг номингиздан амалга ошириши мумкин бўлган битимларнинг аниқ турлари кўрсатилмаган бўлса), сиз агентда у ёки бу ваколатлар бўлмаганлиги ва, тегишинча, у муайян шартномани туза олмаганлигини важ қилиб кўрсатиш ҳуқуқини йўқотасиз.
Учинчидан, агент кимнинг номидан чиқишини белгилаш муҳим. У сизнинг ҳам, ўзининг ҳам номидан шартнома шартларига боғлиқ ҳолда ҳаракатларни амалга ошириши мумкин.
Биринчи ҳолда сиз агент тузган битимга кўра барча ҳуқуқларни оласиз ва мажбуриятларни бажарасиз, иккинчи ҳолда – агентнинг ўзи шундай қилади. Сиз, шунингдек шартномада битимларнинг бир қисмини агент сизнинг номингиздан, бир қисмини ўз номидан амалга оширишини назарда тутишингиз мумкин.
Тўртинчидан, ҳақ миқдори ва уни тўлаш тартибини белгилаш лозим. Унинг мавжудлиги воситачилик шартномаларининг муҳим шартларидан бири ҳисобланади. Бунда тўлов миқдори ва тартибини сиз мустақил равишда белгилашингиз мумкин. Агар шартномада агентга тўланадиган ҳақ миқдори қайд этилмаган бўлса, у ФК 356-моддасининг тўртинчи қисмига мувофиқ белгиланади. Агар шартномада уни тўлаш тартиби келтирилган бўлмаса, агент ўзига тегишли ҳақни унга сизга тегишли бўлган, келиб тушган барча суммалардан ушлаб қолиш ҳуқуқига эга.
Бешинчидан, ҳар иккала тарафнинг ҳуқуқларини чеклаш ҳажмини аниқланг. Чунончи, сиз агентлик шартномасида агент сизнинг шартномангизда кўрсатилган ҳудудга тўлиқ ёки қисман мувофиқ келадиган ҳудудда бажарилиши керак бўлган бундай агентлик шартномаларини бошқа принципаллар билан тузмаслиги керак бўлган шартни назарда тутишингиз мумкин. Агент бошқа агентлар билан бундай шартномаларни тузишга бўлган ҳуқуқингизни чеклаши ҳам мумкин. Бундай шартлар мажбурий эмас, улар шартномага тарафларнинг хоҳиши бўйича киритилиши мумкин.
Олтинчидан, субагентлик шартномасини тузиш имкониятини назарда тутиш лозим. Чунончи, сиз агентга учинчи шахсларнинг хизматларидан фойдаланиш имкониятини беришингиз ёки тақиқлашингиз мумкин.
Агентлик шартномасининг воситачилик шартномаларининг (топшириқ, воситачилик) бошқа худди шундай турларидан афзаллиги шундаки, уни қўллаш соҳаси кенгроқ. Зеро унинг доирасида, юридик ҳаракатлардан ташқари, бошқа ҳаракатлар ҳам амалга оширилиши, шунингдек турли хизматларнинг катта комплекси кўрсатилиши мумкин. Айни шу сабабли агентлик шартномаси тадбиркорлик фаолиятини воситачилик орқали амалга оширадиган шахслар учун айниқса жозибалидир.
Тадбиркорларнинг бундай (агентлик) шартномаларни тузишга эҳтиёжини ҳисобга олиб ва уни қўллаш имкониятини кенгайтириш мақсадида Фуқаролик кодексига айрим қоидаларни киритиш йўли билан бундай шартномага оид ҳуқуқий муносабатларни қонун билан тартибга солиш мақсадга мувофиқ бўларди.
Алишер УБАЙДУЛЛАЕВ,
«VICTORY YURCONSALT» МЧЖ
юрисконсульти.
