«Солиқ тўловчининг ҳақлиги презумпцияси ишлаяптими?» сарлавҳали мақолада кўтарилган мавзу муҳокамаси давом этмоқда.
Қонун ҳужжатларимизда мустаҳкамлаб қўйилган, тадбиркорлар учун бағоят муҳим принципларни, хусусан, солиқ тўловчининг ҳақлиги презумпцияси ва тадбиркорлик фаолияти субъектининг ҳуқуқлари устуворлиги принципларини амалий жиҳатдан қўлланишни қандай чоралар билан кучайтириш мумкин?
Тажрибали амалиётчи мутахассис муҳокама учун асос бўлган ана шу масала юзасидан ўз жавоб вариантини ҳавола этмоқда. Унинг амалий ўзандаги, ўзаро яхлитлик касб этган ва бир-бири билан чамбарчас боғлиқ таклифлари кўтарилган муаммоларни ҳал этишнинг кенг ва равон йўлини очиб берармикан? Мунозарага оид бошқа материаллар сингари ушбу мақола юзасидан ҳам муштарийлар ўз фикр-мулоҳазаларини gazeta.norma.uz сайтига жойлаштиришлари мумкин.
Муаммо юзасидан эълон қилинган материалларда кўтарилган масалаларнинг бир қисми Молия вазирлиги, БМТ Тараққиёт дастури ва Халқаро молия корпорацияси лойиҳаси раҳбарлиги остида бир гуруҳ муаллифлар томонидан ишлаб чиқилган ва чоп этилган Ўзбекистон Республикасининг Солиқ кодексига (Умумий қисм) доир шарҳларда кўриб чиқилган. Мазкур нашрда юзага келаётган масалаларни ҳал этиш юзасидан тавсиялар, шунингдек айрим тушунчаларга таърифлар берилган. Хусусан, норматив ҳужжатларнинг бирон-бир қоидаларида қарама-қаршиликлар бўлса, қарама-қаршиликларнинг иккита эҳтимолий вариантларига қараб, солиқ тўловчи ҳаракатларининг ҳар хил қоидалари бўлмоғи лозим.
Энг кўп учрайдиган биринчи вариантда, яъни турли норматив ҳужжатларнинг айрим қоидалари бир-бирига зид бўлган ҳолларда «Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида»ги Қонуннинг1 16-моддаси қоидаларига амал қилмоқ керак. Мазкур модданинг моҳияти бир норматив ҳужжатнинг бошқасидан устуворлигини белгилашда мужассам топади. Бошқача қилиб айтганда, бунда ҳужжатларнинг мақомига қараб иш тутиш, бинобарин муайян норматив-ҳуқуқий ҳужжатга нисбатан юқори юридик кучга эга бўлган ҳужжатга, қолаверса ҳужжатларнинг қачон амалга киритилганлигига қараб иш тутиш, бунда тенг юридик кучга эга бўлган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ўртасида тафовут бўлган тақдирда, кейинроқ қабул қилинган ҳужжатга амал қилиш лозим.
Иккинчи вариантда бир норматив ҳужжатнинг айрим қоидалари бошқасидаги қоидаларга зид бўлади, уларда бартараф этиб бўлмас қарама-қаршилик мавжуд бўлади. Буни бартараф этиб бўлмайдиган қарама-қаршилик деб талқин этиш тўғри бўлур эди. Негаки бундай ҳолат ваколатли давлат органлари томонидан ўз тасдиғини топган тақдирда аниқланган қарама-қаршилик белгиланган тартибда бартараф этилиши шарт.
Қарама-қаршилик аниқланганлиги ҳолатини ким қайд этмоғи керак? Солиқ тўловчи, профессионал савияси қандай эканлигидан қатъи назар, нохолис талқинга йўл қўймаслик мақсадида юзага келган муаммони солиқ маслаҳатчилари, аудиторлар, юристлар сингари мутахассислар ҳамда ваколатли давлат органлари (Молия вазирлиги ва ДСҚ) вакиллари билан биргаликда атрофлича ишлаб чиқиши лозим. Ана шу аснода қарама-қаршилик мавжудлиги ҳолати тасдиқланса, аниқланган қарама-қаршилик қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда, шак-шубҳасиз, бартараф этилади.
Солиқ кодексининг (бундан буён матнда Кодекс деб юритилади) 22-моддасини «қарама-қаршилик» ва «ноаниқлик» тушунчалари таърифи билан тўлдириш зарурлиги хусусидаги масала кўп бора муҳокама этилган. Кодексни бу йўсинда тўлдириш юзага келаётган масалалар сонини қисқартирган бўлур эди. Мазкур кемтиклик Кодексга доир, юқорида зикр этилган шарҳларда қисман тўлдирилди. Солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг ноаниқ нормалари сирасига, жумладан, қуйидагилар киритилиши мумкин:
моҳияти Кодексда белгилаб ва таърифлаб ўтилмаган, турлича шарҳланиши мумкин бўлган атамалар ҳамда тушунчаларни ўз ичига олган нормалар;
солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларида назарда тутилган, солиқ тўловчининг ҳаракатларини тартибга солувчи норматив ҳужжатнинг йўқлиги.
«Солиқ тўловчининг ҳақлиги презумпцияси ишлаяптими?» сарлавҳали мақола муаллифи бир нарсада ҳақ: Кодекснинг 11-моддасида назарда тутилган кафолатлар ва ҳуқуқлардан фойдаланишдан аввал ҳақиқатда қарама-қаршиликлар ва ноаниқликлар мавжудлигини исботлаб бериш зарур. Солиқ тўловчи қарама-қаршиликлар ва ноаниқликлар бор деб айтаётган, ваколатли давлат органларининг вакиллари эса буни рад этаётган вазиятлар амалиётда бот-бот учраб туради. Хўш, бундай ҳолларда нима қилиш керак? Кодекснинг 102-моддасига мувофиқ судловга қадар босқичда тарафлар ўзаро мақбул ечимга келмасалар, юзага келган вазият фақатгина суд тартибида ҳал этилиши мумкин, холос. Юзага келган
муаммони ҳақиқатда холисона тарзда ҳал этиш учун хўжалик суди нималар қилиши зарур? Кўпгина ривожланган мамлакатларда, хусусан Германияда бўлгани каби солиқ ишлари бўйича судлар ташкил этиш кераклигидек муҳим муаммога тўхталиб ўтирмаймиз, зотан бу алоҳида мақола мавзусидир. Малакавий даражаси мукаммаллиги билан танилган судда ҳам кўриб чиқилаётган муаммони холисона тарзда ҳал этиш осон эмас.
Афтидан, давлат тизимидаги ҳар қандай тузилмада, шу жумладан судларда ва ваколатли давлат органларида қарама-қаршиликлар ёки ноаниқликлар мавжудлиги ҳолатини қайд этишда асос вазифасини ўташи мумкин бўлган мезонлар зарур.
Кодексга доир, юқорида зикр этиб ўтилган шарҳларда тажассум топган шундай мезонлар қуйидагилардан иборатдир:
битта масала юзасидан турли ваколатли давлат органларининг (ДСҚ, Молия ва Адлия вазирликлари) ёзма тушунтиришлари бир хил эмаслиги;
низоли масалалар ихтисослаштирилган экспертлик кенгашлари томонидан кўриб чиқилганлиги баённомалари;
нодавлат профессионал ташкилотларнинг (аудиторлар ва солиқ маслаҳатчилари ташкилотларининг) хулосалари.
Мазкур мезонлардан ҳар бири қарама-қаршиликлар ёки ноаниқликлар мавжудлиги ҳолатини қайд этиш учун асос бўлиши мумкин. Ана шу мезонларнинг иккитаси мужассам ҳолда бўлиши янада самаралироқ эканлиги табиий. Барча мезонлар бўйича ҳужжатлар борлиги эса қарама-қаршилик ёки ноаниқлик ҳолати мавжудлигига судда шубҳа қолдирмайди. Шундай қилиб, Кодекс 11-моддасининг ишлаши муаммоси амалий жиҳатдан керакли мезонларни қўлланишга бориб тақалмоқда. Тавсия этилаётган ана шу мезонларни қўлланиш оқибатида мазкур мақола муаллифи солиқ солиш билан боғлиқ масалалар юзасидан бир қанча жараёнларда ютиб чиқишга муваффақ бўлди. Дарвоқе, ана шундай жараёнлардан дастлабкиси 2006 йилда, мамлакатимиз Президентининг 14.06.2005 йилдаги ПФ-3619-сон Фармони асосидаги ғалаба нашидаси билан якун топди. Зотан мазкур Фармонда кейинчалик Кодекснинг 11-моддасида мужассам топган принцип илк бор эълон қилинган эди.
Бир қанча мутахассисларнинг бир хил бўлмаган фикрлари қайд этилган экспертлик кенгашлари баённомалари қарама-қаршиликлар ва ноаниқлар мавжудлиги ҳолатини қатъият билан тасдиқловчи ҳужжат деб қаралади. Шу муносабат билан Самарқанд, Бухоро, Наманган, Андижон ва бошқа йирик шаҳарларда ҳам экспертлик кенгашлари тизимини барпо этиш муҳимлигига эътибор қаратишни жоиз деб биламан. (Зеро Тошкентдаги битта-иккита эксперт кенгаши минтақаларда юзага келаётган барча муаммоларни қамраб олиши даргумон). Бундай кенгашларнинг бир-бирига нисбати масаласини, шунингдек низоларни минтақавий экспертлик кенгашларида дастлабки тарзда кўриб чиқишнинг мақсадга қанчалик мувофиқ эканлиги масаласини атрофлича ўрганиб чиқиш зарур. Экспертлик кенгашлари тизими солиқ текшируви материалларини кўриб чиқиш босқичидаёқ Кодекснинг 102-моддасига мувофиқ қарама-қаршилик ёки ноаниқлик мавжудлиги ҳолатини аниқлаш, вақтида объектив қарорлар қабул қилиш ва судда кўриладиган ишлар ҳажмини анчагина қисқартириш имконини беради.
Номлари юқорида зикр этиб ўтилган тузилмалардан низоли масалалар юзасидан хулосалар олиш имконияти жиноят иши қўзғатилган ҳолларда бағоят муҳимдир. Суднинг, шу жумладан жиноят ишлари бўйича суднинг қарори чиқарилгунга қадар солиқ тўловчида ҳар қандай инстанцияга мурожаат этиш имконияти бўлмоғи керак. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларида жисмоний ва юридик шахсларнинг айни шундай ҳуқуқлари мустаҳкамлаб қўйилган. Бироқ амалиёт шуни кўрсатмоқдаки, жиноят иши қўзғатилганидан кейин бирон-бир низоли масалани давлат тузилмалари ва нодавлат тузилмаларида кўриб чиқишга эришиш ниҳоятда мураккаб. Ана шу йўналишда демократлаштиришни янада кучайтиришни ҳамда масалаларни кўриб чиқишнинг холислигини оширишни кўзлаб ҳукумат даражасида тегишли қарор (мамлакат Президентининг ёки Вазирлар Маҳкамасининг қарори) қабул қилиш мақсадга мувофиқдир.
Кодексга доир шарҳлар муаммолар бўлган тақдирда, солиқ тўловчига керакли қоидалар ва ҳаракат усулини танлашга ёрдам беради. Шу билан бирга амалий масалаларнинг хилма-хиллиги уларни муваффақиятли ечим топиши йўлида мутахассислар ва давлат тузилмаларидан салмоқли саъй-ҳаракат ва куч-ғайрат талаб этади.
114.12.2000 йилдаги 160-II-сон Қонуннинг 24.12.2012 йилдаги ЎРҚ-342-сон Қонуни асосидаги таҳрири.
Борис ФРОЯНЧЕНКО,
«FINEKS» МЧЖ директори, Ўзбекистон БАМУ ҳузуридаги
Аудиторлар кенгаши раиси.
