Марказий банк бошқарувининг қарори (АВ томонидан 20.03.2013 йилда 2437-сон билан рўйхатдан ўтказилган) билан Ваколатли банкларда жисмоний шахслар билан валюта айирбошлаш операцияларини амалга ошириш тартиби тўғрисидаги низом тасдиқланди. У айирбошлаш шохобчаларини рўйхатдан ўтказиш ва ёпиш, конверсион бўлимлар ва айирбошлаш шохобчалари ишини ташкил қилиш тартибини, улар ходимларининг вазифаларини, қатъий ҳисобда турувчи бланклардан фойдаланишни, нақд чет эл валютасини сотиб олиш, сотиш ва айирбошлаш операцияларини расмийлаштиришни, уни инкассо ва экспертизага қабул қилишни, пул белгиларининг тўловга яроқлилигини белгилашни, операцион кунни якунлаш тартибини белгилайди.
БАНКНИНГ КОНВЕРСИОН БЎЛИМИДА АЙИРБОШЛАШ
Ҳужжатда назарда тутилишича, жисмоний шахслар – резидентларга чет эл валютасини сотиш ваколатли банкларнинг конверсион бўлимлари томонидан халқаро тўлов карталаридан (бундан кейин – халқаро карта) ва миллий валютадаги шахсий пластик банк карталаридан (бундан кейин – шахсий карта) фойдаланган ҳолда нақд пулсиз шаклда амалга оширилади. Резидент чет эл валютасини сотиб олиш учун конверсион бўлимга:
шахсини тасдиқловчи ҳужжат (паспорт, яшаш гувоҳномаси ёки ҳарбий хизматчилар учун ҳарбий билет);
белгиланган шаклдаги буюртманома;
банк ҳисобрақамида миллий валютадаги маблағи бўлган шахсий картани тақдим этади.
Агар резидентнинг шахсий картаси бўлмаса, конверсион бўлимнинг масъул ходими унга банкнинг пластик бўлимида уни очишни таклиф этади. Резидентнинг халқаро картаси бўлмаса, резидент билан банк ўртасида чет эл валютасида банк ҳисобварағини очиш тўғрисида шартнома тузилади. Шундан сўнг конверсион бўлимнинг масъул ходими унинг номига халқаро карта очади. Шахсий картада пул маблағлари етарли бўлмаганда эса ҳисобрақамни эмитент банкнинг исталган филиалида нақд пулни топшириш йўли билан тўлдириш мумкин.
Чет эл валютаси резидентларга шахсий картадан миллий валютанинг зарур суммасини тўлов терминали орқали ҳисобдан чиқариш ҳамда чет эл валютасини халқаро картага ҳисоблаб ўтказиш йўли билан сотилади. Шундан сўнг резидентга терминал чеки ва тегишли маълумотнома берилади.
Халқаро картага ҳисоблаб ўтказилган чет эл валютасини сотиш учун резидент ваколатли банкнинг конверсион бўлимига тегишли буюртманома билан мурожаат этиб, шахсини тасдиқлайдиган ҳужжатни тақдим этиши керак. Шундан кейин миллий валютанинг эквивалент суммаси унинг шахсий картасига ҳисоблаб ўтказилади. Агар резидент халқаро картадан нақд миллий валютани ечиб олишни истаса, у айирбошлаш шохобчасига мурожаат қилиши зарур. Иккала ҳолатда ҳам терминал чеки ва тегишли маълумотнома берилади.
АЙИРБОШЛАШ ШОХОБЧАЛАРИДА ОЛДИ-СОТДИ ҚИЛИШ
Низомга мувофиқ айирбошлаш шохобчаларида қуйидаги операциялар амалга оширилади:
жисмоний шахслардан (резидентлар ва норезидентлардан) нақд чет эл валютасини нақд миллий валютага сотиб олиш;
жисмоний шахслар – норезидентларга чет эл валютасини сотиш;
жисмоний шахсларнинг халқаро тўлов картасидаги чет эл валютасини нақд миллий валютага айирбошлаб бериш;
жисмоний шахслардан тўлов учун яроқсиз ёки муомаладан чиқарилган чет эл валютасини инкассога қабул қилиш;
ҳақиқийлиги шубҳа туғдирган чет эл валюталарини жисмоний шахслардан экспертизага қабул қилиш;
жисмоний шахсларнинг йирик чет эл валютасини ўша чет эл валютасига майдалаб бериш;
жисмоний шахсларнинг шикастланган чет эл валютасини шикастланмаган шу турдаги чет эл валютасига алмаштириб бериш;
жисмоний шахсларга бир хорижий давлатнинг нақд валютасини бошқа хорижий давлатнинг нақд валютасига алмаштириб бериш (конверсия).
Ушбу операцияларни амалга оширганлик учун воситачилик ҳақи ундирилиши мумкин, чет эл валютасини сотиш ва сотиб олиш операциялари бундан мустасно. Воситачилик ҳақининг миқдори ваколатли банклар томонидан белгиланади. Илгари бўлганидек, экспертиза натижасида нақд чет эл валютаси ҳақиқий деб топилса, воситачилик ҳақи ундирилади. Йирик банкнотани майда пул бирликларига айлантирганда, шунингдек шикастланган чет эл валютаси пул бирликларини шикастланмаганларига алмаштирганда, агар операция суммаси ЭКИҲнинг 100 бараварига тенг ёки ундан ортиқ бўлса, воситачилик ҳақи ундирилади.
Чет эл валютаси резидентлардан харид қилинганда (уларнинг шахсини тасдиқлайдиган ҳужжатлар тақдим этилганда) улар чет эл валютасини айирбошлаш шохобчасидан харид қилганини тасдиқлайдиган, бироқ сарфланмаган сўмни қайта айирбошлаш ҳуқуқини бермайдиган тегишли маълумотноманинг иккинчи нусхасини оладилар.
Чет эл валютаси норезидентлардан харид қилинганда (паспорт ва чет эл валютаси олиб кирилганлиги далилини тасдиқловчи божхона декларацияси тақдим этилганда) уларга сарфланмаган сўмни чет эл валютасига қайта айирбошлаш ҳуқуқини берадиган тегишли маълумотноманинг биринчи нусхаси берилади. Божхона декларациясида ҳам валюта айирбошлангани тўғрисида белги қўйилади. Бунда қайта айирбошлаш суммаси божхона декларациясида кўрсатилган валюта миқдоридан ошмаслиги керак. Агар айирбошлаш шохобчасида чет эл валютасини харид қилишда норезидент паспорт ва божхона декларациясини тақдим этмаса, у сарфланмаган сўмни чет эл валютасига қайта айирбошлаш ҳуқуқидан маҳрум бўлади.
Эндиликда айирбошлаш шохобчалари норезидентларга чет эл валютасини илгари уни сўмга
айирбошлаш суммаси доирасида, фақат улар айирбошлаш шохобчасининг маълумотномаси биринчи нусхасини ёки терминал чекини тақдим этганларида, сотишлари мумкин. Илгари уларга чет эл валютаси миллий сўм қонун ҳужжатларига мувофиқ халқаро жорий операцияларни амалга ошириш натижасида қонуний йўл билан олинганлигини тасдиқловчи бир қатор ҳужжатлар тақдим этилганда ҳам сотилар эди.
Сардор ЖУМАШОВ, эксперт-юристимиз.