Қўшиб олиш шаклидаги қайта ташкил этиш қандай ўтказилади

Қўшиб олиш шаклидаги қайта ташкил этишда бир ёки бир нечта корхоналар бошқа корхонага қўшилган ҳолда алоҳида юридик шахс сифатида мавжуд бўлишни тўхтатадилар. Ушбу бошқа корхонага ўз фаолиятини тугатган юридик шахсларнинг барча ҳуқуқ ва мажбуриятлари ўтказилади (ФК 50-м., 23-сон БҲМС 5-б.).

Компаниянинг қайта ташкил этилиши таъсисчилар қарори ёки таъсис ҳужжатлари ёхуд бунга ваколатли бўлган орган қарори билан амалга оширилади (ФК 49-м.). Корхона унга бошқа корхонани қўшиб олиш шаклида қайта ташкил этилганида қўшиб олинган корхонанинг фаолияти тугатилгани ҳақидаги ёзув юридик шахсларнинг ягона давлат реестрига киритилган пайтдан бошлаб бу корхона қайта ташкил этилган ҳисобланади (23-сон БҲМС 8-б.).

Схемада иккита фаолият юритаётган корхонанинг қўшиб олиш шаклида қайта ташкил этилиши кўрсатилган: «А» корхона ва «В» корхона «С» корхонага. Бунда «С» корхона фаолият юритаётган бўлиб қолади, «А» корхона ва «В» корхона мажудлигини тўхтатади.

Қўшиб олиш шаклида қайта ташкил этишда ҳаракатлар кетма-кетлиги

Қўшиб олиш шаклида қайта ташкил этишни ўтказиш учун қандай ҳаракатларни амалга ошириш керак

1. Қўшиб олиш шаклида қайта ташкил этиш тўғрисида қарор қабул қилинг

Қўшиб олишда иштирок этаётган ҳар бир корхонанинг иштирокчилари (акциядорлари) йиғилиш ўтказадилар ва қўшиб олиш шаклидаги қайта ташкил этиш тўғрисида қарор қабул қиладилар (6.12.2001 йилдаги ЎРҚ-310-II-сон 51-м., 6.05.2014 йилдаги ЎРҚ-370-сон 94-м.). Қарор йиғилиш баённомасида қайд этилади. Ягона иштирокчиси бўлган жамиятда қарорни ушбу иштирокчи якка тартибда қабул қилади. Таъсисчилар қарорида қуйидагиларни назарда тутинг (23-сон БҲМС 7-б.):

● инвентаризация ўтказиш муддатлари;

● ҳуқуқий ворисга берилаётган мол-мулкни баҳолаш усули;

● соф фойдани тақсимлаш тартиби;

● ҳуқуқий вориснинг устав капиталини шакллантириш тартиби ва миқдори;

● АЖ учун – қўшиб олинаётган корхоналар акцияларининг қўшиб олаётган корхона акцияларига конвертация қилиш тартиби.

2. Манфаатдор шахсларни қайта ташкил этиш тўғрисида хабардор қилинг

Қўшиб олинаётган корхоналарнинг сўнггиси қарор қабул қилинган санадан бошлаб 30 кун давомида уларнинг ҳар бири ўзаро ҳисоб-китоблар мавжуд бўлган контрагентларни қайта ташкил этиш бошланганлиги ҳақида огоҳлантириши лозим (ФК 52-м., 23-сон БҲМС 10-б «г» кичик б.).

Контрагентлар билан ҳисоб-китобларни, шунингдек ҳисоботни тақдим қиладиган ташкилотлар (ДСИ, жамғармалар) билан солиштиришни амалга оширинг. Солиштириш якунлари бўйича эса ўзаро ҳисоб-китоб солиштириш далолатномасини тузинг.

Бундан ташқари қайта ташкил этиш бошланганлиги тўғрисида хабарнома жойлаштиринг. Буни қуйидагича қилиш мумкин:

● босма ОАВда ёки интернет-ОАВда;

● my.gov.uz ягона интерактив давлат хизматлари порталида.

Кредиторлар уларни огоҳлантирилган ёки эълон жойлаштирилган санадан 30 кун давомида қуйидагиларни талаб қилишлари мумкин (ФК 52-м., 6.12.2001 йилдаги ЎРҚ-310-II-сон 49-м.):

● мажбуриятларни тугатишни ёки муддатидан олдин бажарилишини;

● зарарларни қоплашни.

3. Инвентаризация ўтказинг

Ҳуқуқий ворисга бериладиган активлар ва мажбуриятлар рўйхатини белгилашдан олдин инвентаризация ўтказинг. Уни қўшиб олинаётган корхоналарнинг ҳар бири ўтказиши лозим.

Инвентаризация ўтказиш муддатларини таъсисчилар қайта ташкил этиш тўғрисидаги қарорда белгилайдилар.

Инвентаризация – мажбурий босқич (19-сон БҲМС 1.5-б.). У ялпи ҳолда бўлиши керак, яъни барча мол-мулкни, дебитор ва кредитор қарздорликни текшириш зарур.

Инвентаризация жараёнида ҳуқуқни ўрнатувчи ҳужжатларни, масалан, алоҳида кўчмас мулк объектларига мулк ҳуқуқини ва номоддий активлардан фойдаланиш ҳуқуқини тасдиқловчи ҳужжатларни текширинг.

Агар инвентаризация маълумотлари билан бухгалтерия ҳисоби маълумотларида тафовутлар аниқланса бухгалтерия ҳисобига зарур бўлган тузатишларни киритинг (19-сон БҲМС 5-б.).

Инвентаризация натижаларини топшириладиган мол-мулклар ва мажбуриятлар (инвентаризация рўйхатлари, далолатномалари) қисмида топшириш далолатномасига илова қилинг.

4. Қўшиб олинаётган корхоналарнинг якуний молиявий ҳисоботини тайёрланг

Қўшиб олиш шаклида қайта ташкил этишда якуний молиявий ҳисоботни фақат қўшиб олинаётган корхоналар тузадилар. Ҳар бир қўшиб олинаётган корхонанинг фаолияти юридик шахслар ягона давлат реестрига унинг фаолияти тугатилганлиги тўғрисидаги ёзув киритилгунига қадар давом этади (23-сон БҲМС 19-б.). Бу пайтга қадар операциялар ҳисобини одатий тартибда юритинг. Ушбу операциялар якуний ҳисоботни тузишда ҳисобга олинади. Қайта ташкил этиш билан боғлиқ харажатларни бухгалтерия ҳисобида бошқа операцион харажатлар сифатида акс эттиринг (23-сон БҲМС 24-б., 38-б.).

Масалан, шу вақт давомида корхона қуйидагиларни қила олади:

● товарларни ёки тайёр маҳсулотни реализация қилиши;

● етказиб берувчиларга маблағларни ўтказиши;

● харидорлардан тўловларни қабул қилиши;

● ходимларга иш ҳақини ҳисоблаши ва тўлаб бериши;

● бюджетга солиқлар ва бадалларни ўтказиши;

● қайта ташкил этиш билан боғлиқ харажатларни амалга ошириш (масалан, ҳужжатларни расмийлаштириш бўйича хизматларга тўловларни);

● АВ ва НМА бўйича амортизация ҳисоблаш.

Қўшиб олинаётган корхоналарда АВ ва НМА бўйича амортизацияни уларнинг фаолиятлари тугайдиган ойга қадар ҳисобланг.

МИСОЛ. Қайта ташкил этиш бўйича харажатларнинг ҳисобда акс эттирилиши

Қўшиб олиш тўғрисида қарор қабул қилингандан сўнг қайта ташкил этилаётган корхона қайта ташкил этиш бўйича қуйидаги харажатларни амалга оширди:

● ОАВда қайта ташкил этиш тўғрисида эълонни жойлаштириш;

● кредиторларни огоҳлантириш билан боғлиқ почта харажатлари;

● ҳужжатларни тайёрлаш бўйича хизматларга тўлов.

Ушбу харажатларни 9430-«Бошқа операцион харажатлар» счётида акс эттиринг.

Молиявий ҳисоботни тайёрлашда актив ва мажбуриятлар ҳуқуқий ворисга қандай баҳода берилиши муҳим. Баҳолаш тартиби таъсисчилар қарори билан аниқланади. Ҳар хил турдаги активлар учун баҳолаш усуллари қуйидагилар бўлиши мумкин (23-сон БҲМСга илова):

Ўтказилаётган активларни баҳолашда юзага келган қийматдаги барча тафовутларни бошқа даромадлар ёки харажатлар ҳисоби счётларида акс эттиринг (23-сон БҲМС 25-б.).

МИСОЛ. Товарларни қўшимча баҳолашни ҳисобда акс эттириш

Таъсисчилар товарларни ҳақиқий баҳосидан 10 млн сўмга юқори бўлган бозор қиймати бўйича баҳолаш ҳақида қарор қабул қилишди.

Товарларни бозор қийматигача қўшимча баҳоланишини бухгалтерия ҳисобида қуйидагича акс эттиринг:

МИСОЛ. Товарларнинг арзонлаштирилиши ҳисобда акс эттирилиши

Таъсисчилар товарларни баланс қийматидан 10 млн сўмга паст бўлган бозор қиймати бўйича баҳолаш ҳақида қарор қабул қилдилар.

Товарларнинг бозор қийматигача арзонлаштирилишини бухгалтерия ҳисобида қуйидагича акс эттиринг:

Мажбуриятлар инвентаризация натижалари бўйича бухгалтерия ҳисобида акс эттирилган суммада берилади. Бунда қайта ташкил этиш муносабати билан кредиторларга қопланиши керак бўлган зарарларни ҳисобга олинг (23-сон БҲМС 17-б.).

Ҳуқуқий ворис бўлган корхонага қайта ташкил этишда активлар ва мажбуриятларни бериш реализация ҳисобланмайди ва уларнинг чиқиб кетиши сифатида қаралмайди (23-сон БҲМС 23-б., СК 238-м. 3-қ.).

Якуний молиявий ҳисоботни тузгунга қадар даромадлар ва харажатлар ҳисоби счётларини ёпинг (23-сон БҲМС 36-б.). Соф фойдани таъсисчиларнинг қайта ташкил этиш тўғрисидаги қарори билан белгиланган мақсадларга йўналтиринг.

Якуний молиявий ҳисобот йиллик молиявий ҳисобот учун назарда тутилган ҳажмда тузилади:

● бухгалтерия баланси – 1-сонли шакл;

● молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот – 2-сонли шакл;

● пул оқимлари тўғрисидаги ҳисобот 4-сонли шакл;

● хусусий капитал тўғрисидаги ҳисобот 5-сонли шакл.

Кичик корхона ва микрофирмалар бухгалтерия баланси – 1-сонли шакл ва молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот – 2-сонли шаклдан иборат бўлган молиявий ҳисоботни тайёрлайдилар (Қоидалар 2-5-б., АВ рўйхат рақами 1209, 24.01.2003 й.).

Молиявий ҳисоботга тушунтириш хатини илова қилинг.

Тушунтиришларда қуйидагиларни кўрсатинг:

1) қайта ташкил этишни ўтказишнинг асосини (таъсисчиларнинг қарори);

2) қайта ташкил этишда иштирок этаётган корхоналар, шунингдек ҳуқуқий ворислар тўғрисидаги маълумотлар;

3) қайта ташкил этиш билан боғлиқ бўлган харажатлар миқдори;

4) қайта ташкил этиш билан боғлиқ бўлган бошқа воқеалар.

Ҳисоботни эса ҳисобот йили бошидан Тадбиркорлик субъектлари ягона давлат реестрига қўшиб олинаётган корхонанинг фаолияти тугатилганлиги тўғрисидаги ёзув киритилгунга қадар бўлган давр учун тузилади.

Агар молиявий ҳисобот ва топшириш далолатномаси тузилган санадан Тадбиркорлик субъектлари ягона давлат реестрига корхонанинг фаолияти тугатилганлиги тўғрисида ёзув киритилгунга қадар яна қандайдир операциялар бўлган бўлса, улар ҳам ҳисобда акс эттирилади. Ушбу ўзгартиришлар тўғрисидаги маълумотни якуний молиявий ҳисоботга тушунтириш хатида ёки топшириш далолатномасига аниқлаштиришларда кўрсатинг.

Ҳуқуқий ворис бўлган корхонада унга бошқа корхонани қўшиб олиш жараёнида жорий фаолият давом этади. Даромадлар ва харажатлар ҳисоби счётлари ёпилмайди. Қўшиб олинаётган корхонанинг фаолияти тугатилганлиги давлат рўйхатидан ўтказиш санасига якуний молиявий ҳисобот шакллантирилмайди. Фақатгина актив ва мажбуриятларнинг ҳажми ўзгаради (23-сон БҲМС 37-б.).

Якуний солиқ ҳисоботи солиқ даври бошидан қайта ташкил этиш якунланган кунга қадар тузилади (СК 73-м. 7-қ.).

5. Қўшиб олиш тўғрисидаги шартнома ва топшириш далолатномаларини тайёрланг ва тасдиқланг 

Қўшиб олиш тўғрисидаги шартнома қандай тузилади

Қўшиб олиш тўғрисидаги шартномага қуйидаги қоидаларни киритинг:

● шартнома томонлари тўғрисидаги маълумотни (қўшиб олиш шаклидаги қайта ташкил этишда иштирок этаётган жамиятларнинг номлари, жамият номидан ҳаракат қилувчи ваколатли шахс тўғрисида маълумотлар, шахсда ушбу ваколатларнинг пайдо бўлиш асослари);

● қўшиб олиш тартиби ва шартлари.

Қўшиб олиш шартлари ҳуқуқий вориснинг таъсис ҳужжатларига киритиш зарур бўлган ўзгартиришларни белгилайди:

● ҳуқуқий вориснинг иштирокчилари тўғрисидаги маълумотни;

● ҳуқуқий вориснинг қайта ташкил этилаётган жамиятларнинг устав капиталидан фарқ қилиши мумкин бўлган устав капитали миқдорини;

● ҳуқуқий вориснинг бошқарув органларини;

● ҳуқуқий вориснинг тафтиш комиссияси (тафтишчи) ва аудитори тўғрисидаги маълумотни;

● ҳар бир жамиятнинг устав капиталидаги улушларни (акцияларни) ҳуқуқий ворисларнинг устав капиталидаги (акциялари) улушига айирбошлаш тартибини;

● ҳуқуқий вориснинг ижро органлари сайланадиган биргаликдаги умумий йиғилишининг ўтказиш муддатлари ва тартиби;

● томонларнинг жавобгарлиги;

● ҳуқуқий ворислик.

Қайта ташкил этиш жараёни якунлангандан сўнг бошқа корхоналар келиб қўшилаётган жамият уларнинг барча ҳуқуқ ва мажбуриятлари бўйича ҳуқуқий ворисига айланади.

Топшириш далолатномаси қандай тузилади

Топшириш далолатномасида қуйидагиларни акс эттиринг:

● ҳуқуқий ворисга бериладиган ҳужжатлар рўйхати;

● якуний молиявий ҳисобот бўйича маълумотлар;

● қўшиб олинаётган корхонанинг барча кредиторлари ва қарздорларига нисбатан ҳуқуқий ворисга ҳуқуқ ва мажбуриятларни бериш тўғрисида тасдиқнома.

Топшириш далолатномасига қуйидаги иловаларни киритинг (23-сон БҲМС 10-б.):

● активлар ва мажбуриятларнинг уларни топширишдан олдинги охирги ҳисобот санасидаги баҳосини акс эттирган ҳолда молиявий ҳисоботни;

● қўшиб олинаётган корхонанинг актив ва мажбуриятларининг инвентаризация далолатномалари (хатлаш ҳужжатлари);

● моддий ва номоддий активлар бўйича бирламчи ҳужжатлар (асосий воситалар, номоддий активлар, товар-моддий захиралар ва бошқаларни қабул қилиш-топшириш далолатномалари (юкхатлари)), корхоналарни қайта этишда қабул қилиб-топшириладиган бошқа активларнинг рўйхатлари (хатлаш ҳужжатлари);

● кредиторлик ва дебиторлик қарздорликлари расшифровкаси;

● кредитор ва дебиторларни ҳуқуқий ворисга шартномалар бўйича мол-мулк ва мажбуриятларнинг ўтказилганлиги тўғрисида ёзма хабардор қилинганлиги тўғрисидаги маълумотни;

● бюджет, давлат мақсадли жамғармалари билан ҳисоб-китоблар ва бошқалар.

Бир сўз билан айтганда, қўшиб олинаётган корхона сақлаш муддати тугамаган барча ҳужжатларни топшириш далолатномаси бўйича бериши лозим. Қўшиб олнинаётган корхоналарнинг ҳисоб ҳужатларини кейинги сақлаш бўйича мажбуриятлар ҳуқуқий ворисга юклатилади (СК 79-м. 2-қ.).

Қўшиб олинаётган корхона фақатгина бухгалтерия ҳисоби счётлари бўйича маълумотларни эмас, ҳуқуқ ва мажбуриятлар тўғрисидаги маълумотни бериши лозим. Бу барча кредиторлар ва дебиторлар, шу жумладан тарафлар низолашаётган мажбуриятларига тааллуқли бўлади (ФК 51-м., 23-сон БҲМС 11-б.).

Кредиторлар билан ишлаш, қўшиб олиш тўғрисидаги шартномани тайёрлаш якунлари бўйича ҳар бир қайта ташкил этилаётган корхона иштирокчилар умумий йиғилишини ўтказади, унда қўшиб олиш тўғрисидаги шартнома тасдиқланади. Қўшиб олинаётган корхоналар умумий йиғилишда топшириш далолатномаларини ҳам тасдиқлайдилар (6.05.2014 йилдаги ЎРҚ-370-сон 94-м., 6.12.2001 йилдаги ЎРҚ-310-II-сон 51-м.).

6. Қайта ташкил этилаётган корхоналар иштирокчиларининг биргаликдаги йиғилишини ўтказинг

Қайта ташкил этилаётган ҳар бир корхона иштирокчиларининг йиғилиши ўтказилгандан сўнг уларнинг барча иштирокчиларининг биргаликдаги йиғилиши ўтказилади.

Уни ўтказиш муддатлари ва овоз бериш тартиби қўшиб олиш тўғрисидаги шартномада белгиланади.

Мазкур йиғилишда топшириш далолатномалари, таъсис ҳужжатлари тасдиқланади ва ҳуқуқий вориснинг ижро этувчи органи, кузатув кенгаши сайланади.

7. Қўшиб олиш муносабати билан ҳуқуқий ворис бўлган корхонани қайта рўйхатдан ўтказинг

Қўшиб олишни давлат рўхатидан ўтказиш қайта ташкил этиш пайтидан бошлаб 30 кун ичида амалга оширилади.

АЖ қўшиб олинган тақдирда давлат рўйхатидан ўтказиш қайта ташкил этилиши натижасида тугатилаётган АЖнинг чиқарилган қимматли қоғозлари бекор қилинганидан, шунингдек у Реестрдан чиқарилганидан сўнг амалга оширилади (Низом 27-б., 9.02.2017 йилдаги 66-сон ВМҚга 1-илова).

Давлат рўйхатидан ўтказиш қуйидагича амалга оширилади (Давлат рўйхатдан ўтказиш Схемаси, Низомга 1-илова, 9.02.2017 йилдаги 66-сон ВМҚга 1-илова):

● my.gov.uz ягона интерактив давлат хизматлар порталида тадбиркорлик субъектлари давлат рўйхатидан ўтказиш автоматлаштирилган тизим ёрдамида (бундан буён – тизим)

● ўзи келган ҳолда.

Ҳуқуқий ворис бўлган корхонани Давлат хизматлари марказида қайта рўйхатдан ўтказишда 1 БҲМ суммада давлат божини тўлаш лозим (6.01.2020 йилдаги ЎРҚ-600-сон Қонунга илова 7-б. «б» кичик б.).

Юридик шахсларнинг алоҳида тоифлари учун давлат божининг юқорироқ ставкалари белгиланган:

● чет эл инвестициялари иштирокидаги корхоналар учун – 10 БҲМ;

● суғурталовчилар ва суғурта брокерлари, аудиторлик ташкилотлари, солиқ маслаҳатчилари ташкилотлари, биржалар, ломбардлар, инвестиция фондларини, «Ўзбекозиқовқатзахира» мева-сабзавот маҳсулотларини тайёрлаш ва ғамлаш корхоналари уюшмаси таркибига кирувчи корхоналар, бозорлар, Ўзбекистон Республикаси Президенти ва Ўзбекистон Республикаси Ҳукуматининг тегишли қарорлари билан акциядорлик жамиятлари (шу жумладан холдинг) шаклида ташкил этилаётган хўжалик бирлашмалари – 4 БҲМ.

Қайта рўйхатдан ўтказиш жараёни 16 иш соатидан ошмаган вақтни олади.

Агар АЖ қайта ташкил этилаётган бўлса, бу ҳақда қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича давлат органи сайтида ва АЖнинг сайтида эълон қилинади.

Корхона автоматлаштирилган тизим ёрдамида қандай қайта рўйхатдан ўтказилади

my.gov.uz ягона давлат хизматлари портали тизими орқали қайта рўйхатдан ўтказишда «бизнесни рўйхатдан ўтказиш» хизматини танланг ва «Тадбиркорлик субъекти – юридик шахсни қайта рўйхатдан ўтказишга ариза»ни тўлдиринг (Низом 3-боби, 9.02.2017 йилдаги 66-сон ВМҚга 1-илова).

Аризага PDF форматдаги электрон ҳужжатларни ёки электрон нусхаларини илова қилинг:

● ҳуқуқий вориснинг таъсис ҳужжатлари – давлат тилида;

● топшириш далолатномалари – расмийлаштириш тилида.

Рўйхатдан ўтказувчи масъул ходимнинг ЭРИси билан бирга рўйхатдан ўтказиш тўғрисидаги гувоҳномага ва таъсис ҳужжатларига ҳавола кўринишида хабарномани Сиз «тадбиркорлик субектининг шахсий кабинети» орқали, шунингдек аризада кўрсатилган электрон почта манзили бўйича оласиз.

Корхона ўзи келган ҳолда қандай қайта рўйхатдан ўтказилади

Ўзи келган ҳолда қайта рўйхатдан ўтказиш рўйхатдан ўтказувчи орган (давлат хизматлари Маркази) томонидан амалга оширилади (Низом 5-боби, 9.02.2017 йилдаги 66-сон ВМҚга 1-илова).

Бунинг учун рўйхатдан ўтказувчи органига асл ҳужжатларни қоғоз шаклда бир нусхада тақдим қилинг. Ҳужжатлар билан биргаликда ариза берувчи унинг шахсини (паспорт, ҳарбий гувоҳнома, ҳайдовчилик гувоҳномаси ва бошқалар) ва ариза берувчининг ваколатини (ишончнома, шартнома, таъсисчилар қарори ва бошқ.) тасдиқловчи ҳужжатларни тақдим қилади.

Рўйхатдан ўтказувчи органга ҳуқуқий вориснинг таъсис ҳужжатлари ва топшириш далолатномаларидан ташқари қуйидагиларни тақдим қилинг:

● қайта ташкил этилаётган корхоналар таъсисчиларининг қўшиб олиш тўғрисидаги қарорлари;

● қўшиб олиш тўғрисидаги шартнома;

● ҳуқуқий вориснинг устав фонди кўпайтирилган тақдирда қўшимча қўйилмалари киритилганлиги тасдиқномаси;

● давлат божи тўланганлиги тасдиғи.

АЖни қайта рўйхатдан ўтказишда улушларни ўтказишни тасдиқлаш ва устав фонди кўпайган тақдирда қўшимча ҳиссаларни тўлаш керак эмас (Низом 21-б., 9.02.2017 йилдаги 66-сон ВМҚга 1-илова).

Ўзи келган тартибда рўйхатдан ўтказишга аризани қайта рўйхатдан ўтказувчи органнинг масъул ходими тўлдиради. Уни фақатгина текшириш ва имзолаш керак бўлади. Сиз томонингиздан тақдим этилган барча ҳужжатлар (паспорт, тўловнинг тасдиғидан ташқари) сканер қилинади, тизимга киритилади ва қайтарилади.

Қўшиб олинаётган корхоналарнинг якуний ҳаракатлари

Қўшиб олинаётган корхонанинг иккиламчи ҳисобрақамлардаги пул маблағларини (агар улар мавжуд бўлса) асосий ҳисоб-китоб ҳисобрақамига ўтказинг ва уларни банк ҳисобрақами шартномасини бекор қилиш тўғрисидаги ариза асосида ёпинг.

Қўшиб олинаётган корхонанинг пул маблағларини асосий ҳисоб-китоб ҳисобрақамидан ҳуқуқий вориснинг ҳисоб-китоб ҳисобрақамига ўтказинг.

Асосий ҳисоб-китоб ҳисобрақамини ёпинг.

Бунинг учун қуйидагилар талаб этилади (Йўриқнома 50-б., АВ рўйхат рақами 1948, 27.04.2009 й.):

● банк ҳисобрақами шартномасини бекор қилиш тўғрисида ариза;

● ҳуқуқий ворисни рўйхатдан ўтказиш тўғрисида гувоҳнома нусхаси;

● бюджет олдидаги қарздорлик мавжуд эмаслиги тўғрисида маълумотнома.

Банк ҳисобрақамини ёпишни қийинлаштирмаслик учун уни ёпгунга қадар солиқлар ва мажбурий тўловлар бўйича қарздорликларни узинг.

8. Ҳуқуқий вориснинг молиявий ҳисоботини шакллантиринг

Тадбиркорлик субъектлари ягона давлат реестрига қўшиб олинаётган корхоналарнинг сўнггиси фаолияти тугатилганлиги тўғрисидаги ёзув киритилган санага ҳуқуқий вориснинг молиявий ҳисоботини топшириш далолатномалари ва қўшиб олинаётган корхоналарнинг якуний молиявий ҳисоботлари маълумотларини ҳисобга олган ҳолда шакллантиринг.

Бунинг учун қўшиб олинаётган корхоналарнинг якуний молиявий ҳисоботлари ва ҳуқуқий вориснинг молиявий ҳисоботи сон кўрсаткичларини сатрма-сатр умумлаштиринг (белгиларни ҳисобга олган ҳолда алгебраик қўшиш ва айириш қоидалари бўйича).

Мазкур қоида фақат балансга тегишли. Қайта ташкил этилган корхоналарнинг молиявий натижалари тўғрисидаги ҳисоботлари сонли кўрсаткичлари қўшилмайди. Қайта рўйхатдан ўтказилган санадан бошлаб ҳуқуқий вориснинг Молиявий натижалари тўғрисидаги ҳисоботида (2-сон шакл) қайта ташкил этилган ҳуқуқий ворис бўлган корхонанинг даромадлари ва харажатлари акс эттирилади (23-сон БҲМС 39-б.).

Бухгалтерия дастурларида счётлар бўйича қолдиқларни киритиш учун 0000 счёти ишлатилади.

Масалан:

● Дт 5110 – Кт 0000 – ҳисоб-китоб ҳисобрақамида пул маблағлари қабул қилинди

● Дт 0000 – Кт 6310 – харидорлар ва буюртмачилардан олинган аванслар (бўнаклар) қабул қилинди.

Ҳуқуқий вориснинг кириш балансига қуйидагилар киритилмайди (23-сон БҲМС 26-б.):

● қайта ташкил этилаётган корхоналарнинг ўзаро қарзлари, шу жумладан дивидендлар бўйича;

● бир қайта ташкил этилаётган корхоналарнинг бошқа қайта ташкил этилаётган корхоналарнинг устав капиталига молиявий қўйилмалари;

● қайта ташкил этилаётган корхоналарнинг ўзаро ҳисоб-китобларини характерловчи бошқа активлари ва мажбуриятлари.

ВАЗИЯТ. Қўшиб олиш орқали қайта ташкил этилаётган корхоналарнинг ўзаро қарздорликлари мавжуд

«А» корхонанинг топшириш далолатномасида қуйидагилар кўрсатилган:

● «В» корхонанинг 10 млн сўмга дебитор қарздорлиги;

● «В» корхонага 25 млн сўмга инвестициялар.

«В» корхонанинг топшириш далолатномасида қуйидагилар кўрсатилган:

● «А» корхонага 10 млн сўмга кредитор қарздорлик;

● устав фондига «А» корхонанинг 25 млн сўмлик улуши.

«А» ва «В» корхоналарининг 10 млн сўмга ўзаро қарздорликлари сўндирилади ва ҳуқуқий ворис ҳисобланган «С» корхонанинг ҳисобида акс эттирилмайди, лекин топшириш далолатномаларида акс эттирилади.

«А» корхонада инвестициялар ва «В» корхона устав фондига улуш сифатида акс эттирилган, «А» корхонанинг «В» корхона устав фондига 25 млн сўмлик ҳиссаси ҳам ҳуқуқий ворис «С» корхонанинг ҳисобида акс эттирилмайди.

Ҳуқуқий вориснинг ҳисобида устав капиталини акс эттириш учун алоҳида тартиб назарда тутилган. Устав капиталининг миқдори қўшиб олиш тўғрисидаги шартномада белгиланган.

Бунда қуйидаги вариантлар бўлиши мумкин:

● ҳуқуқий вориснинг устав капитали қайта ташкил этилган корхоналарнинг устав капиталлари суммасига тенг. 

Масалан қуйидаги ҳолатни кўриб чиқамиз:

● «А» корхонанинг устав фонди – 100 млн сўм, «В» корхонанинг устав фонди – 150 млн сўм, «С» корхонанинг устав фонди – 120 млн сўм.

Қўшиб олиш тўғрисидаги шартномада ҳуқуқий ворис – «С» корхонанинг устав фонди белгиланган – 370 млн сўм.

● «С» корхонанинг устав фонди аллақачон устав капитали ҳисоби счётида акс эттирилгани (120 млн сўм) сабабли бухгалтерия ҳисобида қўшиб олиш тўғрисидаги шартнома бўйича «С» корхонанинг устав фонди билан унинг қайта ташкил этилгунга қадар устав фонди ўртасидаги фарқни Дт 0000 – Кт устав капиталини ҳисобга олиш счётлари (8300) – 250 млн сўм (370 – 120) ўтказмаси билан акс эттирамиз;

● ҳуқуқий вориснинг устав капитали қайта ташкил этилган корхоналарнинг устав капиталлари суммасидан кўпроқ. 

Қайта ташкил этилган корхоналарнинг устав капитали суммаси билан солиштирганда ҳуқуқий вориснинг устав капиталининг ошган суммаси иштирокчиларнинг қўшимча ҳиссалари, шунингдек қайта ташкил этилган корхоналарнинг ўз манбалари ҳисобига шакллантирилиши мумкин (қўшилган ва захира капитали, тақсимланмаган фойда ва бошқалар) (23-б. БҲМС 41-б.). 

МИСОЛ. Ҳуқуқий вориснинг устав фондини бир қисмини иштирокчиларнинг қўшимча ҳиссалари ҳисобига шакллантирилиши

«А» корхонанинг устав фонди – 100 млн сўм, «В» корхонанинг устав фонди – 150 млн сўм, «С» корхонанинг устав фонди – 120 млн сўм.

Қўшиб олиш тўғрисидаги шартномада қуйидагилар белгиланган:

● ҳуқуқий ворис бўлган «С» корхонанинг устав фонди – 400 млн сўм;

● устав фондини 30 млн сўмга кўпайтирилиши иштирокчиларнинг қўшимча ҳиссалари ҳисобига амалга оширилмоқда.

«С» корхонада бухгалтерия ҳисоби:

МИСОЛ. Ҳуқуқий вориснинг устав фонди бир қисмини қайта ташкил этилган корхонанинг тақсимланмаган фойдаси ҳисобига шакллантирилиши

«А» корхонанинг устав фонди – 100 млн сўм, тақсимланмаган фойда – 5 млн сўм.

«В» корхонанинг устав фонди – 150 млн сўм, тақсимланмаган фойдаси – 10 млн сўм.

«С» корхонанинг устав фонди – 120 млн сўм, тақсимланмаган фойдаси – 15 млн сўм.

Қўшиб олиш тўғрисидаги шартномада қуйидагилар белгиланган:

● ҳуқуқий ворис – «С» корхонанинг устав фонди – 398,5 млн сўм;

● устав фондини 28,5 млн сўмга кўпайтирилиши қайта ташкил этилган корхоналарнинг тақсимланмаган фойдаси ҳисобига амалга оширилмоқда.

«С» корхонада бухгалтерия ҳисоби:

● ҳуқуқий вориснинг устав капитали қайта ташкил этилган корхоналарнинг устав капиталлари суммасидан камроқ. 

Қайта ташкил этилган корхоналарнинг устав капиталлари суммасига нисбатан ҳуқуқий вориснинг устав капиталини камайтириш суммаси ҳуқуқий ворис ҳисобида «Ўз маблағлари манбалари» бўлимида «Қўшилган капитал» миқдорий кўрсаткичида акс эттирилади (23-сон БҲМС 41-б.).

МИСОЛ. Қайта ташкил этилган корхонанинг устав капиталига нисбатан ҳуқуқий вориснинг устав фондининг камайтирилиши

«А» корхонанинг устав фонди – 100 млн сўм.

«В» корхонанинг устав фонди – 150 млн сўм.

«С» корхонанинг устав фонди – 120 млн сўм.

Қўшиб олиш тўғрисидаги шартномада ҳуқуқий ворис бўлган «С» корхонанинг устав фонди 300 млн сўм белгиланган.

«С» корхонада бухгалтерия ҳисоби:

● қўшиб олиш тўғрисидаги шартномада назарда тутилган устав капитали ҳуқуқий вориснинг соф активлари суммасидан камроқ. 

Бундай ҳолат ҳуқуқий ворис бўлган АЖда акцияларни конвертация қилишда юзага келиши мумкин. Соф активлар қийматининг акциялар жами номинал қийматидан ошишини 8410-«Эмиссия даромади» счётида қўшилган капитал сифатида акс эттиринг (23-сон БҲМС 42-б.).

МИСОЛ. Соф активлар қиймати ва устав капитал ўртасидаги фарқни ҳисобда акс эттирилиши

АЖнинг қайта ташкил этилгунга қадар устав фонди – 1 600 млн сўм.

Қўшиб олиш тўғрисидаги шартномада ҳуқуқий ворис бўлган АЖнинг устав фонди – 2 000 млн сўм этиб белгиланган.

АЖ акцияларининг эмиссия қиймати – 2 500 млн сўм.

АЖда бухгалтерия ҳисоби:

Бошқа ҳолларда соф активларнинг қиймати устав капитали миқдоридан ошганда фарқни «Мажбуриятлар» бўлимида сон кўрсаткичларида «Узоқ муддатли кечиктирилган даромадлар» ва «Кечиктирилган даромадлар» манфий гудвилл сифатида акс эттиринг (23-сон БҲМС 42-б.).

Манфий гудвиллнинг қиймати корхонанинг бошқа операцион даромадларига (9390-счёти) корхонанинг ҳисоб сиёсатида белгиланган муддат давомида ҳисобдан чиқарилади (7-сон БҲМС 64-б.).

МИСОЛ. Манфий гудвилл қийматининг ҳисобдан чиқарилиши

Ҳуқуқий ворис бўлган корхонанинг қайта ташкил этилгунга қадар устав фонди – 240 млн сўм.

Ҳуқуқий вориснинг қўшиб олишдан кейин соф активлари қиймати – 300 млн сўм.

Корхонанинг ҳисоб сиёсатида 60 млн сўм манфий гудвилл қиймати даромадларга 10 йил давомида ҳисобдан чиқарилади.

Бухгалтерия ҳисоби:

● қўшиб олиш тўғрисидаги шартномада назарда тутилган устав капитали ҳуқуқий вориснинг соф активлари суммасидан кўпроқ 

Бу ҳолатда устав капиталининг соф активлар қийматидан ошган суммани «Узоқ муддатли активлар» бўлимида сон кўрсаткичларида «Номоддий активлар»ни гудвилл сифатида акс эттиринг.

Гудвилл қиймати ҳисоб сиёсатида белгиланган фойдали хизмат муддати давомида бошқа операцион харажатларга ­(9430-счёт) амортизация қилиш орқали ҳисобдан чиқарилади. У 20 йилдан ва корхона фаолияти муддатидан ошмаслиги лозим (7-сон БҲМС 64-б.).

МИСОЛ. Гудвилл қийматининг ҳисобдан чиқарилиши 

Ҳуқуқий ворис бўлган корхонанинг қайта ташкил этилгунга қадар устав фонди 100 млн сўм, қайта ташкил этилгандан кейин – 300 млн сўм.

Ҳуқуқий вориснинг соф активлари қиймати – 240 млн сўм.

Корхонанинг ҳисоб сиёсатида гудвиллнинг фойдали хизмат муддати 10 йил ва қийматни ҳисобдан чиқарилиши тўғри чизиқли усул билан амалга оширилиши белгиланган.

Бухгалтерия ҳисоби:

● қайта ташкил этишдан олдин тузилган шартномалар бўйича қандай ишлаш керак

Контрагентларга ҳуқуқий ворислик тўғрисида билдирган ҳолда ва ҳуқуқий вориснинг реквизитлари билан хат жўнатиш кифоя.

Бошқа вариант – шартномага қўшимча келишувни расмийлаштириш.

Қайта ташкил этилгандан сўнг барча бирламчи ҳужжатларни (далолатномалар, ҳисобварақ-фактуралар) ҳуқуқий вориснинг номидан ва унинг реквизитлари кўрсатилган ҳолда расмийлаштирилади.

Ҳуқуқий ворисда қўшиб олинаётган корхоналарнинг ходимлари билан шартномалар

Ходимларнинг розилиги билан меҳнат шартномалари амал қилиши давом этади (МК 98-м.).

Меҳнат шартномаларининг шартларидаги ҳар қандай ўзгартиришларни қўшимча келишув билан расмийлаштиринг.

Ҳуқуқий ворис қўшиб олинаётган корхонанинг раҳбари, унинг ўринбосарлари ва бош бухгалтери билан меҳнат шартномасини бекор қилишга ҳақли. Бунинг учун уларни ёзма равишда (имзо қўйдирган ҳолда) меҳнат муносабатларининг кутилаётган тугатилиши тўғрисида камида 2 ой олдин огоҳлантиринг ёки мутаносиб миқдордаги компенсация тўлаб беринг (МК 102-м.).

Агар қўшиб олинаётган корхонанинг раҳбари, унинг ўринбосари, бош бухгалтери билан шартномалар тугатилаётган бўлса, улар билан якуний ҳисоб-китобни қўшиб олинаётган корхонада амалга оширган маъқул.

Ҳуқуқий ворисда қўшиб олинаётган корхоналардан олинган узоқ муддатли активларнинг амортизацияси

Қўшиб олинаётган корхоналардан олинган узоқ муддатли активлар бўйича амортизацияни қўшиб олиш рўйхатдан ўтказилган ойдан кейинги ойидан бошлаб ҳисоблашни бошланг. Бунда амортизация ҳисоблаш усули қўшиб олинаётган корхонада қўлланиладиганидан фарқ қилиши мумкин.

МИСОЛ. Ҳуқуқий ворис бўлган корхона 2020 йил 10 октябрда қайта рўйхатдан ўтказилди. Унга берилган узоқ муддатли активлар бўйича амортизация 2020 йил ноябрдан бошлаб ҳисоблай бошланади.

Алишер КАРИМОВ, адлия вазирининг ўринбосари,

Наталья МЕМЕТОВА, «Норма» эксперти.

Давоми бор.