Айрим битимларни МЧЖда алоҳида, қонун билан белгиланган тартибда тузиш лозим. «Йирик битимлар» деб аталадиган битимлар ҳам шулар жумласига киради. Агар бундай битимни тузишнинг қонун билан белгиланган тартибига риоя этилмаса, у ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин.
Жамият томонидан битим тузилгунига қадар у «йирик битим» мезонига мувофиқ келиш-келмаслигини текшириш керак. Ва, агар мувофиқ келса, унга доир қонун ҳужжатлари билан белгиланган талабларга риоя этилишини таъминлаш лозим.
ТУШУНЧАНИ АНИЈЛАЙМИЗ
Жамият мол-мулки қийматининг 25%и ва ундан ортиғини ташкил этадиган қийматга эга бўлган мол-мулкни жамиятнинг олиши, тасарруфидан чиқариши ёки жамият бевосита ёхуд билвосита мол-мулкни тасарруфидан чиқариши эҳтимоли билан боғлиқ бўлган битим ёки ўзаро боғлиқ бир неча битим йирик битим деб ҳисобланади («Масъулияти чекланган ҳамда қўшимча масъулиятли жамиятлар тўғрисида»ги Қонун (6.12.2001 йилдаги 310-II-сон, бундан кейин – МЧЖ тўғрисидаги Қонун) 44-моддаси). Уни тузиш иштирокчиларнинг умумий йиғилиши (ёки кузатув кенгаши) томонидан маъқулланиши керак.
Йирик битимнинг қуйи чегараси (25%) жамият устави томонидан кўпайтирилиши мумкин (МЧЖ тўғрисидаги Қонун 44-моддасининг биринчи қисми).
Қонун қандай ҳолларда бир неча битимни ўзаро боғлиқ битимлар деб топиш ва уларни жамликда битта йирик битим деб қараш мумкинлигини кўрсатмайди.
Шубҳасиз, битимларни ўзаро боғлиқ битимлар деб эътироф этиш хатари қуйидаги ҳолларда жиддий равишда ошади, агар:
битимлар бир турда бўлса ва қисқа вақт оралиғида муайян бир шахслар томонидан содир этилса;
битимлар бўйича тасарруфдан чиқарилаётган ёки харид қилинаётган мол-мулк ягона технологик жараён ёки ягона мақсад вазифаси билан боғланган бўлса;
битимлар ягона ҳуқуқий оқибатлар ёки ягона мақсадга эришишга йўналтирилса.
Агар саналган аломатлардан бир нечтаси бир вақтнинг ўзида мавжуд бўлса, битимнинг ўзаро боғлиқ битим деб эътироф этилиши эҳтимоли катта.
Йирик битим натижасида жамиятнинг тасарруфидан чиқариладиган мол-мулкнинг қиймати йирик битимни маъқуллаш тўғрисида қарор қабул қилинган кундан аввалги охирги ҳисобот давридаги бухгалтерия ҳисоби маълумотлари асосида аниқланади.
Жамият харид қиладиган мол-мулкнинг қиймати одатда шартномада кўрсатиладиган таклиф қилинган баҳо асосида аниқланади (МЧЖ тўғрисидаги Қонун 44-моддасининг иккинчи қисми).
Жамиятнинг оддий хўжалик фаолияти жараёнида содир этиладиган битимлар йирик битимлар бўлиб ҳисобланмайди.
Битимнинг жамиятнинг оддий хўжалик фаолиятига мансублигини ҳар доим ҳам исботлашга муваффақ бўлинмайди.
Қонун айни қандай битимлар жамиятнинг оддий хўжалик фаолияти билан боғланганлигини белгиламайди. Бироқ уларга товарлар ёки маҳсулотни реализация қилиш, ишлар бажариш, хизматлар кўрсатишдан фойда олишга йўналтирилган, шунингдек хом ашё, материаллар харид қилиш билан боғлиқ битимлар киради деб тахмин қилиш мумкин. Зеро оддий хўжалик фаолияти деганда жамиятнинг уставда қайд этилган ва мунтазам равишда фойда олишга йўналтирилган фаолияти тушунилади.
Жамият учун хос бўлмаган қуйидаги битимларни оддий хўжалик фаолиятига киритиш мумкин эмас деб биламиз:
талаб қилиш ҳуқуқини бошқа шахсга бериш шартномаси;
учинчи шахсларнинг мажбуриятлари ижросини таъминлаш мақсадида кўчар ва кўчмас мулкни гаровга бериш ҳамда кафиллик билдириш;
бошқа жамият устав капиталидаги улушни бошқа шахсга бериш шартномаси.
МЧЖ иштирокчилари умумий йиғилишининг маъқуллаши нафақат шартнома учун талаб қилиниши мумкин, «Битим» тушунчаси «шартнома» тушунчасига қараганда кенгроқ, шу боис йирик битим нафақат шартнома, балки бошқа хўжалик жамиятининг устав капиталини тўлаш, келишув битими, контракт ижросининг таъминоти сифатида пул маблағларини киритиш ҳам бўлиши мумкин.
Дастлабки шартнома, шартномага қўшимча битим, биргаликдаги фаолият тўғрисида шартнома ва бошқа битимлар ҳам йирик битимлар бўлиши мумкин.
МЧЖ иштирокчилари ўртасида тузилган улушлар олди-сотдиси битимини, агар у йирик битимнинг белгиланган миқдорига мувофиқ келса, маъқуллаш мумкинми? Йўқ. Агар МЧЖ иштирокчилари жамият устав капиталидаги улушнинг олди-сотди шартномасини тузсалар, МЧЖнинг ўзи бундай шартноманинг тарафи ҳисобланмайди. Бундай ҳолда МЧЖ мол-мулкини бошқа шахсга ўтказиш юз бермайди. Шу боис бундай шартнома йирик битим учун талаблар таъсирига тушмайди.
ЙИРИК БИТИМЛАРНИ ЈАНДАЙ ЈИЛИБ ТУЗИШ КЕРАК
Юқорида айтганимиздек, жамият йирик битимни фақат у иштирокчилар томонидан маъқулланганидан кейингина содир этиш ҳуқуқига эга. Жамиятда кузатув кенгаши тузилган тақдирда, унга улар бўйича учинчи шахсга бериладиган (харид қилинадиган) мол-мулкнинг қиймати жамият мол-мулки қийматининг 25 дан то 50%игачасини ташкил этадиган йирик битимларни маъқуллаш бўйича ваколатларни юклаш мумкин (МЧЖ тўғрисидаги Қонун 44-моддасининг тўртинчи қисми). Агар жамиятда бир иштирокчи бўлса ва у директор ҳисобланмаса, битимни маъқуллаш учун унинг ёзма розилиги етарлидир.
Дастлабки маъқуллашсиз тузилган йирик битим ўз-ўзидан ҳақиқий эмас деб ҳисобланмайди. У жамиятнинг ёки унинг иштирокчисининг даъвосига биноан суд томонидан ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин (яъни битим МЧЖ тўғрисидаги Қонун 44-моддасининг бешинчи қисмига асосан низоли ҳисобланади).
Йирик битимни маъқуллаш тўғрисидаги қарорда қуйидаги маълумотлар кўрсатилиши керак:
битим бўйича тарафлар, наф олувчилар ҳисобланадиган шахслар;
битим предмети;
битим нархи;
битимнинг бошқа муҳим шартлари.
Бунда иштирокчилар умумий йиғилишининг қарорини расмийлаштириш ва унинг мазмунига умумий талабларни ҳисобга олиш лозим.
Агар уни маъқуллаш тўғрисидаги қарор санасидан кейин бир неча ой ўтган бўлса, жамият йирик битимни амалга оширишга ҳақлими? Ҳақли, йирик битимни маъқуллаш тўғрисидаги қарорнинг амал қилиш муддатини қонун чекламаган. Шу сабабли қарор қабул қилинган кундан бошлаб узоқ вақт ўтгач содир этилган йирик битим қонуний ҳисобланади.
