Бугун Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлис Сенати ва Қонунчилик палатаси аъзоларига 2017 йилда амалга оширилган асосий ишлар якуни ва республикамизни 2018 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг энг устувор йўналишларига бағишланган Мурожаатномаси халқимиз томонидан катта қизиқиш ва ҳаяжон билан кутиб олинди.
Мурожаатномада кириб келаётган 2018 йилнинг «Фаол тадбиркорлик, инновацион ғоялар ва технологияларни қўллаб-қувватлаш йили» деб номланиши мамлакат иқтисодиётини ривожлантириш, халқ фаровонлигини ўстиришда фаол тадбиркорлик, инновацион ғоялар ва технологияларнинг аҳамияти юқори эканлигини англатади. Мазкур йиғилишда мамлакат иқтисодиётини янада ривожлантиришга қаратилган бир қатор вазифалар белгиланди. Жумладан, мамлакатимизда фаол тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш мақсадида 2018 йилдан бошлаб 2 йил муддатга барча тадбиркорлик субъектларининг молия-хўжалик фаолиятини текширишни тўхтатиш таклиф этилди. Ва, табиийки, бу таклиф йиғилиш иштирокчилари томонидан гулдурос қарсаклар билан кутиб олинди.
Демак, Президентимизнинг мазкур таклифи билан 2018 йилдан бошлаб тадбиркорлик субъектларини текширишга янги мораторий эълон қилинади. Тадбиркорлик субъектлари фаолиятини текширишларни чеклаш, яъни мораторий эълон қилиш дастлаб республика Президентининг 2011 йил 4 апрелдаги ПФ-4296-сон Фармони билан белгиланган эди. Мазкур мораторийнинг амал қилиш доираси чекланган бўлиб, у солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни ўз вақтида тўлайдиган, шунингдек ишлаб чиқаришнинг барқарор ўсиш суръатлари ва рентабеллигини таъминловчи кичик тадбиркорлик субъектларининг молия-хўжалик фаолиятини солиқ текширувидан ўтказишга нисбатан белгиланган бўлиб, у 2011 йилнинг 1 апрелидан 2014 йилнинг 1 апрелигача амалда бўлган эди.
Президентнинг 2014 йил 7 апрелдаги «Ўзбекистон Республикасида инвестиция иқлими ва ишбилармонлик муҳитини янада такомиллаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги ПФ-4609-сон Фармонига асосан юқорида таъкидланган мораторий амал қилиш муддати 2017 йилнинг 1 январигача узайтирилган эди.
Муқаддам тақдим этилган мораторий фақат кичик бизнес субъектларига, шунда ҳам уларнинг барчасига эмас, балки солиқ ва бошқа мажбурий тўловларни ўз вақтида амалга оширган кичик тадбиркорлик субъектларига тааллуқли бўлган бўлса, Президент Мурожаатномасида таклиф этилган мораторий юртимиздаги барча тоифадаги тадбиркорлик субъектларига – кичик бизнес субъектларига ҳам, йирик корхоналарига ҳам татбиқ этиладиган бўлди. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш зарурки, режалаштирилаётган мораторий фақатгина молия-хўжалик фаолиятини текширишга тааллуқли бўлиб, бошқа турдаги текширувлар, яъни аҳоли саломатлиги, озиқ-овқат маҳсулотлари хавфсизлигини таъминлашга қаратиладиган санитария-эпидемиология органлари, ёнғин хавфсизлиги хизмати, «Саноатгеоконтехназорат» давлат инспекцияси ва бошқа текширувчи органлар томонидан амалга ошириладиган текширувларга нисбатан қўлланилмайди.
Президентимиз таъкидлаганидек, назорат қилувчи органлар томонидан тадбиркорлик субъектларида ўтказиладиган текширувлар мамлакатда тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришга тўсқинлик туғдиради ва бизнес ривожланишига салбий таъсир кўрсатади.
Тадбиркорлик субъектлари молия-хўжалик фаолиятини текширишга қўйилган тақиқ натижасида тадбиркорларнинг текшириш билан боғлиқ жараёнларга вақти ва эътибори жалб қилинмайди. Текширишларни ўтказиш, текширув натижаларини солиқ органларида кўриб чиқиш, мазкур натижалар бўйича низоларни иқтисодий судларда кўриб чиқиш учун қанча вақт сарфланишини тадбиркорлар жуда яхши ҳис қиладилар. Халқаро молия корпорациясининг Ўзбекистонда Инвестиция муҳити лойиҳасининг 2010 йилда Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик субъектлари солиқ қонунчилигига риоя қилиш ва ҳисоботлар юритиш харажатлари бўйича ўтказган тадқиқотида берилган маълумотларга кўра, солиқ текшируви ўтказиладиган битта корхонада текширувлар учун йилига 150 киши-соат сарфланади. Мазкур вақт сарфига корхона ходимларининг текширув даврида қўшимча ҳужжатлар тайёрлаш, текширувчиларга тушунтиришлар беришга кетган вақти киради. Солиқ текшируви ўтказилган якка тартибдаги тадбиркор мазкур жараён учун бир йилда 49 соат сарфлайди1. Режалаштирилган мораторий тадбиркорлик субъектларига асосий эътиборларини ўз фаолиятларига қаратишга имкон беради, бунинг натижасида эса ишлаб чиқариш, хизматлар кўрсатиш, ишлар бажариш ҳажмлари ортишига замин яратилади.
Шунингдек, текширишлар билан боғлиқ муайян молиявий харажатлар ҳам бор. Хусусан, тадбиркорлик субъектларига солиқ текширувлари натижаларини солиқ органлари ва иқтисодий судларда кўриб чиқиш давомида давлат божи тўлаш, адвокатлар хизматидан фойдаланиш, суд мажлисларига бориб-келиш бўйича транспорт харажатларини амалга оширишларига тўғри келади. Халқаро молия корпорациясининг юқоридаги тадқиқоти маълумотларига кўра, 2008 йилда мамлакатда солиқ текширувидан ўтган корхоналарнинг мазкур жараёнга сарфлаган харажатлари 18,5 млн АҚШ доллари эквивалентида бўлган бўлса, якка тартибдаги тадбиркорлар бу мақсадлар учун 1,66 млн АҚШ доллари эквивалентида маблағ сарфлашган. Мазкур харажатлар ўз ичига ходимлар ва якка тартибдаги тадбиркорларнинг текширувчилар билан ўтказган вақти, текширувчилар учун зарур бўлган тушунтиришлар бериш ҳамда маълумотлар тайёрлаш учун сарфланган вақт учун тўланган ҳақ миқдори, ташқи консультантлар (аудиторлар, адвокатлар) хизматлари учун амалга оширилган тўловлар ҳамда суд харажатларини олади2. Режалаштирилган мораторийнинг эълон қилиниши тадбиркорлик субъектларига текшириш натижалари билан боғлиқ молиявий харажатларга сарфланиши мумкин бўлган маблағларни ҳам ўз фаолияти йўлида тасарруф этишга имкон беради.
Шуни тан олиб айтиш зарурки, текширишларни амалга ошириш жараёни коррупцияга оид ҳуқуқбузарликларни келтириб чиқариш хавфи юқори бўлган ҳолат ҳисобланади. Мораторий эълон қилиниши эҳтимолий коррупция ҳолатларининг ҳам олдини олишга хизмат қилади.
Президентимиз томонидан тадбиркорлик субъектлари молия-хўжалик фаолиятини текширишларга нисбатан таклиф қилинган мораторий мамлакатда қулай ишбилармонлик муҳитини яратишга, мамлакатнинг чет эл инвестициялари учун жозибадорлигини оширишга, қолаверса тадбиркорларнинг ўз фаолиятини текширувлардан ҳадиксирамасдан амалга оширишга руҳлантиради.
Ихтиёржон Тўрабоев,
Тошкент давлат юридик университети ўқитувчиси.
1IFC Tax Compliance and Reporting Costs for Businesses in Uzbekistan, 75-бет.
2Шу манба: 74-бет.