Яқин вақтда Ўзбекистонда кўп квартирали уйларнинг умумий мол-мулкини сақлаш ва коммунал хизматлар учун мажбурий бадаллар ва тўловлар бўйича қарзларни соддалаштирилган тартибда ундиришни белгиловчи янги тартиб ишга туширилади. Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатлари «Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш тўғрисида»ги Қонуннинг 43-1-моддасига ўзгартириш киритиш тўғрисида» қонун лойиҳасини иккинчи ўқишда кўриб чиқдилар.
Қонун лойиҳаси соддалаштирилган тартибда амалга ошириши мумкин бўлган ижро ҳужжатлари рўйхатини кенгайтиради, деб маълум қилади Олий Мажлис Қонунчилик палатасининг матбуот хизмати.
Хусусан, қуйидагиларни ушлаб қолиш бўйича ижро ҳужжатларини ижро этишнинг соддалаштирилган тартибини жорий этиш назарда тутилган:
• видеоконференцалоқа хизматлари учун харажатлар;
• коммунал хизматлар ёки алоқа хизматлари бўйича қарзлар;
• кўп квартирали уйлар мулкдорларининг мажбурий бадаллар ва тўловлари бўйича қарзлар;
• шунингдек, БҲМнинг 5 баравари миқдоридан ошмайдиган суммага.
Нима учун бу тартиб соддалаштирилган деб аталади?
Соддалаштирилган ижро ишида мажбурий ижро қарздорнинг мулкига (пул маблағларидан ташқари) ундириш қўлланмасдан ва унга нисбатан маъмурий жавобгарлик чораси қўлланмасдан амалга оширилади. Яъни мулкни ҳибсга олмасдан, қарздорга чиқиб бормасдан, четга чиқишни чеклашсиз ва ҳоказо.
Таклиф этилаётган формат, депутатлар фикрича, қарзларни ундириш самарадорлигини оширишга хизмат қилади, фуқароларни МИБ вакиллари ташрифларида безовталанишдан, шунингдек бошқа тақиқлар ва чекловларни қўллашдан халос қилади.
Соддалаштирилган ижро ишининг тартиби бир неча йил давомида қўлланилмоқда ва ижобий натижаларни кўрсатмоқда. Гап жисмоний шахслар – қарздорлардан маъмурий жарималар, солиқ қарзи, давлат божи ва почта харажатлари ҳақида кетмоқда.
Қонун лойиҳасини иккинчи ўқишда кўришга тайёрлашда муҳим жиҳат ҳисобга олинди. Дастлаб қарздор фуқароларнинг банклардаги ҳисобварақларидан масофавий равишда маблағларни ушлаб қолиш таклиф этилган эди. Бироқ муҳокама вақтида бунинг нохуш оқибатларга, шу жумладан томонлар ҳуқуқларининг номутаносиблигига олиб келиши мумкинлиги таъкидланди.
Парламентдаги оппозиция фракцияси таклифига кўра, маблағларни қарздорнинг даромадларидан – иш ҳақи, стипендия, пенсия, бошқа тўловлардан ундириш амалга оширилиши белгиланди.
Аҳоли саросимага тушиб қолмайдими?
Албатта, бадаллар ва тўловларни ўз вақтида тўлаш фуқароларнинг мажбурияти. Лекин масаланинг бошқа томони ҳам бор: уйни сақлаш ва коммунал хизматлар учун қарз қандай шаклланади ва янги форматда истеъмолчилар ҳуқуқларини бузишга йўл қўйилмайдими? Кўпгина бошқарув органлари ва коммунал ташкилотларнинг иш сифати яхши эмаслигини ҳисобга олсак, фуқароларда муаммолар юзага келиши мумкинлигидан хавотирга тушилмоқда.
Бошқарувчилар кўпинча уй учун зарур ишларни бажармайди, аҳоли олдида уларнинг маблағлари қандай сарфланиши ҳақида ҳисобот бермайди. Бундай ҳолларда уйларнинг техник ҳолати ёмонлашади. Квартира эгалари барча инстанцияларга шикоят қилади, лекин уларни ҳамма ҳам эшитавермайди. Коммунал хизматлар сифати ёки уларнинг йўқлигидан шикоятлар кўп. Истеъмолчилар коммунал маҳсулотларнинг белгиланган нормативларга мос келмаслигини, ҳисобга олиш тизимининг номукаммаллигини, тўловларнинг ноқонуний ҳисобланишини кўрсатади. Аҳоли кўпинча ойлар давомида уларга тақдим этилган қарзнинг асоссиз эканлигини исботлашга мажбур бўлади.
Бундай ҳолатларда қарзларни коммунал хизматлар ёки бошқарув органларининг ҳисобрақамларига соддалаштирилган тартибда ундириш савол туғдиради: фуқаролар ўз ҳуқуқларини ҳимоя қила оладими? Саросимага тушиб қолмайдими?
Бошқарув органларининг иш сифати ҳақида бир нечта мисоллар.
Қурилиш ва уй-жой коммунал хўжалиги вазирлиги маълумотларига кўра, 2025 йил биринчи ярмида 83 та бошқарув органи (74 та БК ва 9 та ХУМШ) аҳоли маблағларидан деярли 26 млрд сўмни ўзлаштирди. Бу пуллар том, ертўлалар, фасадлар, йўлаклар ва бошқаларни таъмирлашга сарфланиши керак эди. Агар республикада 2 000 дан ортиқ бошқарув органи мавжудлигини ҳисобга олсак, квартира эгаларининг тўловлари ва бадалларини ўғирлаш кўламини тасаввур қилиш қийин эмас.
Яқинда сенаторлар пойтахтнинг Чилонзор туманидаги Grand Great Silk Road Service бошқарувчи компаниясининг ишини ўргандилар. Якунларга кўра кўпгина қоидабузарликлар аниқланди. БК мулкдорлар билан бошқарув шартномасини имзоламаган, бажарилган ишлар ҳақида ҳисобот бермаган, умумий йиғилишлар ўтказмаган. Уйлардаги лифтлар авария ҳолатида эди, йўлаклар, канализация, электр хўжалиги таъмирга муҳтож эди. Уйлар атрофида – обод қилинмаган ҳудуд, болалар ва спорт майдончалари, скамейкалар йўқ эди, бу ҳам фуқароларнинг ҳақли норозилигига сабаб бўлди. Бу алоҳида ҳолат эмас. Одатда, аҳоли бошқарув органи ўз мажбуриятларини бажармаганини ва уларнинг пуллари мақсадли сарфланмаганини кўрганларида хизматлар учун тўлашни тўхтатади.
Тўп фақат бир дарвозага тепиладими?
Агар фуқароларнинг қарзлари соддалаштирилган тартибда автоматик равишда бепарво БК ва виждонсиз коммуналчиларнинг ҳисобрақамларига ўтказила бошласа, бу уйларнинг техник ҳолати, коммунал хизматлар сифатини яхшилайдими? Аҳоли маблағлари яна мақсадсиз сарфланиши мумкин. Уларда ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиш имкони бўладими?
«Соддалаштирилган» тизимда қарзни ихтиёрий тўлаш учун фуқароларга атиги 5 кун берилади. Агар улгурмаса – автоматик ушлаб қолинади. Бундан ташқари, мажбурий ундирув учун йиғимни ҳам тўлашга тўғри келади.
Ижтимоий тармоқларда бу муаммо кенг муҳокама қилинди. БК, ХУМШ, коммунал ташкилотларнинг иши устидан самарали назоратни йўлга қўйиш, мулкдорлар маблағларининг сақланиши ва уларнинг мақсадли ишлатилишини таъминлаш керак деб ҳисоблашади. Агар ишлар қўл учида бажарилса, уларга нисбатан қаттиқ чоралар қўллаш керак. Бузилишлар учун жавобгарлик икки томонлама бўлиши керак. Фуқароларга ижрочилар ва етказиб берувчилар билан тенг шартларни таъминловчи аниқ кафолатлар керак. Акс ҳолда бу «бир дарвозали ўйин» бўлади.
Фуқароларнинг фикри: «содда тартиб» бир томонга ишламаслиги керак
«Суд тартиб-таомилларини шу қадар соддалаштириш таклиф қилинмоқдаки, қарздор қарз ҳақида суд кўрмасдан, МИБ юборган СМСдан билади ва ўз ҳимоясига ҳеч қандай асослар келтира олмайдими?»
«Бошқарув органлари ва коммуналчилардан ноқонуний ҳисоблашлар минглаб топилади. Мендан мўмайгина қарздорликни осонгина йўл билан ушлаб қолишлари мумкин, унинг асоссизлигини исботлаш эса имкониятсизга айланадими?»
«Қизиқ, депутатлар мансабдор шахсларнинг хато, қўшиб ёзилган, мавжуд бўлмаган қарзлар учун жавобгарлиги тўғрисида қонун қабул қилишни хоҳламайдими? Коммуналчилар уларни электрон тизимнинг номукаммаллиги, ходимларнинг хатолари ёки малакасизлиги сабабли ҳисоблаганлари ҳақида қанча ҳолатлар бор. МИБ улар бўйича иш очади, қарз йўқлигини исботлаш эса аҳоли мажбуриятига айланади».
«Ҳеч ким фуқароларнинг манфаатларини ҳимоя қилишни хоҳламайдими? Мулкдорларда БК ва коммунал хизматларни сифат учун жавобгарликка тортиш учун соддалаштирилган дастаклар қачон пайдо бўлади?»
«Соддалаштирилган» тартиб икки томонга ишлаши керак, бир томонга эмас. БК ёки коммуналчилар мажбуриятларни бажармадими – улардан аҳоли фойдасига пул ушлаб қолиш керак».
«Истеъмолчиларни ҳисобга олишда катта муаммо. Коммунал хизматлар етказиб берувчиларининг электрон базаларида нималар бўлаётганлиги ноаниқ. Ҳатто совуқ сувни олайлик. Агар ҳисоблагичнинг кўрсаткичларини уларнинг ботига юбормасангиз, қарз бор деган СМС келади. Тўласангиз, бир кундан сўнг аллақачон 2–3 минг сўм қарз. Қаердан? Бизга айтишадики: эътибор бермангиз, тизим шундай ҳисоблайди. Хўш, парламентчилар қандай соддалаштирилган тарзда қарзни ундиришдан гапирмоқдалар? Истеъмолчилар асоссиз ҳисоблашлардан саросимага тушиб қолишни хоҳлашяптими?»